یازدەی بانەمەڕی هەر ساڵێک بۆ کورد بە گشتی بیرخەرەوەی رۆژی لەدایک‌بوونی پێشەوا قازی محەممەدە، کە بە بیرو هزری رێبەری‌کردنی جووڵانەوەیەک، نوقتە گۆڕانێکی ئەوتۆی لە مێژووی هاوچەرخی کورددا پێک هێناوە کە دوای تێپەڕبوونی ٧٠ ساڵ و روودانی گەلێک رووداوو، نەمانی دەسەڵاتدارانی ئەو کاتی زاڵ بەسەر کوردستان‌دا و تەنانەت ئاڵوگۆڕ لە سیستمی دەسەڵاتداریی دەوڵەتانی زاڵ بە سەر کوردستان‌دا، ئیستاش بیر و فکر و ئەندێشەی پێشەوا بە روخساری جووڵانەوەی نەتەوەی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان‌دا دەبینرێ و لە ئاڵا و سروودی نیشتمانی و ناوی پێشمەرگە و… دا خۆی دەردەخا.
باس‌کردن و لێکدانەوە لە سەر کەسایەتیی پێشەوا کارێکی دژوار و سەختە و لە سەر کەسانی زانستگایی و ئاکادێمیستە کە لایەنە جۆراوجۆرەکانی ژیانی پێشەوا بکەنە بابەتی توێژینەوە و لێکدانەوەو هەڵسەنگاندنی خۆیان، بۆ ئەوەی نەسلی ئیستا و داهاتووی نەتەوەی کورد باشتر پێشەوا بناسن و لەگەڵ بیر و ئەندیشەکانی زیاتر ئاشنا بن. د. قاسملوو لە کتێبی چل ساڵ خەبات‌دا لەسەر کەسایەتیی پێشەوا دەنووسی: “شەخسییەتی قازی محەممەد پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر هەیە کە پێویستە لاوانی تازه‌پێگەیشتوو لەگەڵی ئاشنا بن و لە ژیانی دەرس وەربگرن، هەرچەند تەمەنی زۆر درێژ نەبوو… پێشه‌وا قازی محەممەد رووناکبیرێکی هەڵکەوتوو بوو کە لەو رۆژگارەدا وێنەی لە نێو نەتەوەی کورددا زۆر کەم بەدی دەکرا. قازی محەممەد لە شارستانەتی و زانستی تازە و هەروەها لە وەزع و رووداوەکانی جیهان بە تەواوی شارەزا بوو.”
ئەو بابەت و نووسراوانە کە تا ئێستا لەسەر کەسایەتی و رۆڵی پێشەوا لە بەرەوپێش‌بردنی بزاڤی رزگاریخوازی کورد و پێک‌هێنانی یەکیەتی و تەبایی و برایەتی لە نێو چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگای ئەو کاتی کوردەواری‌دا چاپ وبڵاو بوونەوە، سەلمێنەری ئەو راستی‌یەن کە کەسایەتیی پێشەوا و رۆل و نەقشی ئەو لە پەرەپێدانی هەستی نەتەوایەتی‌دا پێویستیی بە لێکۆڵینەوە و باس‌لەسەرکردنی زیاتر هەیە.
قازی محەممەد بە هۆی وەزعیەتی بنەماڵەیی زۆر زوو توانی تواناکانی خۆی لە بەڕێوەبردن و رێبەری‌کردن لە کۆمەڵگادا دەربخا و متمانەی خەڵک بە دەست بێنێ. قازی محەممەد بە دوای فەوتی بابی‌دا بوو بە قازیی شار، وه‌رگرتنی ئه‌و به‌رپرسایه‌تی‌یه له‌و سه‌رده‌مه‌دا که به ده‌یان که‌سایه‌تیی ئایینی و عه‌شیره‌تی که هه‌م له بواری ته‌مه‌نه‌وه و هه‌م له بواری هێز و ده‌سه‌ڵاته‌وه له قازی محه‌ممه‌د گه‌وره‌تر و به‌هێزتر بوون، نیشانەی ئەوەیە بەهۆی تواناکانی لە فێربوونی زانستی سەردەمی خۆی‌دا توانیبووی سەرو گەردنێک لە سەرتر بێ، بۆ راپەڕاندنی کاروباری خەڵک و، ئەوە ببوو بە هۆکارێکی به‌هێز بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ متمانه‌ی خه‌ڵکی شاری مه‌هاباد و ده‌وروبه‌ری بۆ لای خۆی رابکێشێ.
هه‌رچه‌ند پێگه‌ی ماددی و مه‌عنه‌ویی بنه‌ماڵه‌ی قازی محه‌ممه‌د شوێنه‌وارێکی گرینگی له سه‌ر پێگه‌یشتن و وه‌رگرتنی نه‌قش و رۆڵی ئیداره‌کردنی شاری مه‌هاباد و ده‌وروبه‌ری هه‌بوو، به‌ڵام پێشه‌وا چ ئه‌و کات که قازیی شار یان به‌رێوه‌به‌ری ئیداره‌ی فه‌رهه‌نگی مه‌هاباد بوو و چ ئه‌و کات که وه‌ک سه‌رۆکی کۆماری کوردستان ئه‌رک و به‌رپرسایه‌تیی له‌سه‌ر شان بوو هه‌مووکات هه‌وڵی داوه خوڵقێنه‌ری شتی نوێ بێ له به‌رژه‌وه‌ندیی کۆمه‌ڵگای کورده‌واری‌دا و یارمه‌تیده‌ر بێ بۆ به‌ره‌وپیشه‌وه‌چوونی خەڵک له باری سیاسی و فه‌رهه‌نگی و ئابووری‌یه‌وه و ئه‌وه‌ش سه‌لمێنه‌ری ئه‌و راستی‌یەیە که قازی محه‌ممه‌د هه‌ر له منداڵی‌یه‌وه تایبه‌تمه‌ندیی رێبه‌ر و رێ‌نیشانده‌ری هه‌بووە و پێ به پێی زه‌مان ئەو کەسایەتی‌یە گه‌شه‌ی کردوه، هه‌تا گه‌یشتۆته لوتکه‌ی پێشه‌وایی و رێبه‌ری‌کردنی حیزبێکی مۆدێڕن و سه‌رده‌میانه که توانی کۆماری کوردستان دابمه‌زرێنی و گه‌لێک ده‌ستکه‌وتی گرینگی سیاسی و نه‌ته‌وایه‌تی بۆ خەلکی کوردستان ده‌سته‌به‌ر بکا.
که‌سایه‌تیی پێشه‌وا وه‌ک رێبه‌ر و کاریزمایه‌ک ئه‌و کات به ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێ که کار و تێکۆشانی خۆی ته‌نیا له چوارچێوه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ریی شاری مه‌هابا‌ددا قه‌تیس ناکا و روو له کاری سیاسی و ته‌شکیلاتی ده‌کا و ده‌بێته ئه‌ندامی کۆمهڵهی ژـ کاف و له ماوه‌یه‌کی که‌م‌دا به تێگه‌یشتن له هه‌ل و مه‌رجی ناوچه‌که و خوێندنه‌وه‌ی ڕه‌وتی رووداوەکان، کۆمهڵهی ژـ کاف له حاڵه‌تی رێکخراوه‌یه‌کی داخراو و نهێنی دێنێته ده‌رێ و ده‌یکا به حیزبێکی کراوه و ئاشکرا که بتوانێ هه‌موو ئازادیخوازانی کورد له ده‌وری خۆی کۆ کاته‌وه. ئه‌و حیزبە که ناوی حیزبی دێموکراتی کوردستانی له‌سه‌ر دانرا، له ماوه‌یه‌کی کورت‌دا له ژێر رێبه‌ری و رێنوێنیی قازی محه‌ممه‌ددا توانی هه‌لومه‌رجی ناوچه‌که بقۆزێته‌وه، خه‌ڵکێکی زۆر له ده‌وری خۆی کۆ بکاته‌وه و ببێته حیزبێکی چالاک و سه‌رده‌میانه و بچێته ریزی حیزبه به هێز وگه‌وره‌کانی ئێران که کاریگه‌ری‌یان له سه‌ر کۆمه‌ڵگای ئه‌وکات هه‌بوو، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه که پیشه‌وا، ئه‌و رێبه‌ره بووه که هه‌لومه‌رجی سه‌رده‌می خۆی به باشی ناسیوه و ده‌رکی کردوه و که‌ڵکی لێ‌وه‌رگرتوه.
کار و کرده‌وه‌کانی قازی محه‌ممه‌د به راده‌یه‌ک جێگای سه‌رنج و متمانه‌ی ئه‌ندامانی حیزبی دێموکرات و کۆمه‌ڵگای ئه‌و کاتی کوردستان بوون که بوونه هۆی ئه‌وه‌ی لە لایه‌ن رێبه‌ریی حیزبی دێموکراتی کوردستانه‌وه نازناوی پێشه‌وای پێ بدرێ و له لایه‌ن کومه‌ڵانی خه‌ڵکی کوردستانه‌وه په‌سه‌ند بکرێ و هه‌تا ئێستاش نازناوی پێشه‌وا هه‌ر بۆ قازی محه‌ممه‌د ماوه‌ته‌وه و له ماوه‌ی ٧٠ ساڵی رابردوودا هیچ رێبه‌ر و سه‌رکرده‌یه‌کی کورد به‌و نازناوه ناوبانگی ده‌رنه‌کردوه و ئه‌وه نیشانده‌ری ئه‌و راستی‌یه‌یه که پێشه‌وا له هه‌ر چوارپارچه‌ی کوردستان وه‌ک رێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی جێگای رێز و حورمه‌ته.
رێز و حورمه‌تی پێشه‌وا هه‌ر له نێو گه‌لی کورددا نه‌بووه، به‌ڵکوو ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌وکاتی ئێرانیش له لوتکه‌ی به‌رزی ده‌سه‌ڵات‌دا به چاوی رێز و حورمه‌ته‌وه روانیویانه‌ته که‌سایه‌تیی پێشه‌وا و ئه‌وه له رۆژنامه‌کان و ئه‌سنادی ئه‌و سه‌رده‌م دا به روونی دیاره. کاتێک پێشه‌وا له‌سه‌ر بانگهێشتنی “قوام‌السلطنه”( ٢٨ی ژوئه‌نی ١٩٤٦) ده‌چێته تاران رۆژنامه‌ی “ایران ما” سه‌باره‌ت به پیشه‌وا ئاوا ده‌نووسێ: “ئێستا که قازی محه‌ممه‌د له تارانه و ئازادیخوازان چاویان پێی‌که‌وتوه، ده‌رده‌که‌وێ که بیر و ڕای ئه‌و به‌رقه‌راریی ئازادی و دێموکراسی له ته‌واوی ئێران‌دایه و مافی کۆمەڵایه‌تی و سیاسی و ئینسانی بۆ نه‌ته‌وه‌ی کوردیش له گۆڕێدایه. هه‌ر کارێک به سوودی دێموکراسی بێ له لایه‌ن پێشه‌وای کوردستانه‌وه به دڵه‌وه پێشوازیی لێ ده‌کرێ. هیوادارین جه‌نابی “قه‌وام” له‌و سه‌فه‌ره مێژوویی‌یه که‌ڵک وه‌رگرێ.”
نموونه‌یه‌کی دیکه له داننان به که‌سایه‌تیی به‌رزی پێشه‌وادا له لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانی تارانه‌وه له حه‌وتوونامه‌ی “کوهستان” له سه‌رماوه‌زی ١٣٢٥دا بەرچاو دەکەوێ. له ژماره‌ی 72ی ئەو حەوتوونامەیەدا نێوه‌رۆکی “تلگراف”ێک بڵاو کراوه‌ته‌وه که ئیمزای “قوام السلطنه” سه‌رۆک وه‌زیرانی ئه‌وکاتی ئێرانی له‌سه‌ره‌و له نێوه‌رۆکی ئه‌و په‌یامه‌دا بۆمان ده‌رده‌که‌وێ پێشەوا له کار و کرده‌وه و هه‌ڵسوکه‌وتی‌دا چۆن توانیویەتی به لایه‌نه‌کان بسه‌لمێنێ که بێ هاوکاری و هاوئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی کورد هێچ پرۆژه‌یه‌ک له ناوچه‌که‌دا ناتوانێ بچێته پێش و سه‌رکه‌وتوو نابێ. ده‌قی تلگرافه‌که:
ئاغای قازی محه‌ممه‌د:
به له‌به‌رچاوگرتنی بڕیاری من که ده‌بێ هه‌ڵبژاردن به ئاماده‌بوونی هێزی ئه‌منی که له ناوه‌نده‌وه ده‌نێردرێ، به‌ڕێوه بچێ و پێویسته هه‌ڵبژاردنی ناوچه کوردنشینه‌کانی ئازه‌ربایجان به هاوکاری دۆستانه‌و ره‌زامه‌ندی ته‌واوی ئێوه به‌ڕێوه بچێ، هه‌ر بۆیه له “خۆی، شاپوور ـ ره‌زائیه ـ مه‌هاباد” که ناوچه‌ی کوردنشینن، پێویسته دیاری بکرێ چۆن ئێوه له‌گه‌ڵ هێزی ئه‌منی هاوکاری ده‌که‌ن که له‌و پێوه‌ندی‌یه‌دا فه‌رمانی دیار و روون ده‌ربچێ. به هاوکاریی دۆستانه و هۆگری‌یه‌کی تایبه‌ت که له‌و ماوەیە‌دا له شه‌خسی تۆم دیوه و هه‌ستم پێ‌کردوه له‌و به‌شه‌دا که بابه‌تی کوردانی تێدایه چاوه‌ڕوانیم هه‌یه ، ره‌زامه‌ندیی ته‌واوی خۆت بۆ به‌ره‌وپێش‌چوونی کاره‌کان به کرده‌وه نیشان بدەی.”
پێشه‌وا ته‌نیا له نێو خه‌ڵکی کوردستان و ئێران‌دا جێگای رێز و حورمه‌ت نه‌بووه به‌ڵکوو بێگانه‌کانیش به چاوی رێز و حورمه‌ته‌وه روانیویانه‌ته پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د. له‌و سه‌رده‌مه‌دا هیچ بێگانه‌یه‌ک شک نابه‌ی که رووی له مه‌هاباد کردبێ و هه‌وڵی نه‌دابێ پێشه‌وا له نزیکه‌وه ببینێ و به تیگه‌یشتوویی و پیگه‌یشتوویی پێشه‌وا لە هەلسوکەوت و شارەزایی بەسەر زمان و فەرهنگی وڵاتانی پێشکەوتووی ئەوکات‌دا و دیفاع‌کردن لە مافی بڕیاردانی کورد لە سەر چارەنووسی خۆی، سه‌رسام نەبوو‌بێ.
پێشه‌وا٧٠ سال پێش ئیستا دەرکی به‌و راستی‌یه کردبوو که ده‌بێ کورد یه‌کگرتوو بێ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ کیانی خۆی هه‌بێ و ئه‌وه‌شی به کرده‌وه سه‌لماند. کۆماری کوردستان هه‌رچه‌ند ته‌مه‌نی که‌م بوو به‌ڵام پێکهاتەکە‌ی به جۆرێک رێبه‌ری ده‌کرد که کوردی هه‌ر پارچه‌یه‌ک له کوردستان ده‌یتوانی خۆی تێدا ببینێته‌وه و له تواناکانی خۆی بۆ به‌ره‌و پێش‌بردنی کۆماری کوردستان که‌ڵک وه‌ربگرێ.
له کۆتایی‌دا هیوادارم رێزگرتن له پێشه‌وا و یادی له‌دایک‌بوونی بکه‌ینه ده‌رفه‌تێک بۆ باشترناسینی بیر و هزری رێبه‌رێک که ته‌مه‌نی که‌م بوو، به‌ڵام پڕ بوو له ده‌سکەوت و ئه‌زموونی به نرخ که پێویست ده‌کا رێبه‌رانی دوای خۆی لێی فێر بن. با یادی ١١٦ ساڵه‌ی له دایک بوونی پێشه‌وا بکه‌ین به بۆنه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی بۆ ئه‌وه‌ی لاوان و نه‌سلی نوێی نه‌ته‌وه‌که‌مان له‌گه‌ڵ بیر و ئه‌ندیشه و تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی که‌سایه‌تیی پێشه‌وا ئاشنا بن و ده‌رسی لێ وه‌ربگرن.
لە ژماره ٦٧٩ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
