خالید محەمەدزادە، نووسەر و ڕۆژنامەنووس دەڵێ لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕێنێسانسێكی فرەڕەهەندیی نەتەوەیی لە ئارادایە كە پاراستن و گەشەسەندنی كولتووری و بەها كوردییەكان لە ئەولەوییەتەكانی ئەم وشیارییە نەتەوەییەیە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی پاراستنی ژینگە و پەرەپێدانی كۆمەڵگەی مەدەنی، پاراستنی مافی هاووڵاتی بون و وشیاری نەتەوەیی لە ئامانجەكانی دیكەی ئەم ڕێنێسانسەیە.
خالید محەمەدزادە هاوکات پێی‌وایە کە بەهۆی سیاسەتی برسی‌كردن، كارتێكردن و لاسایی‌كردنەوەی كولتووری فارسی و تۆپبارانی كوولتوری، كۆمەڵگەی كوردی لە باری كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە مەترسیی ڕووخانی لەسەرە. ئەو دەڵێ لۆمپەنیزمی كۆمەڵایەتی، داڕووخانی ئابووری و بێكاری بەشێک لە كاریگەری و لێکەوتەکانی تۆپبارانی كوولتوری و سیاسەتی برسی‌كردنە.
“کوردستان” بۆ تاوتوێی کۆمەڵە پرسێکی هەستیاری دیکەی کولتووری و کۆمەڵایەتی دیمانەیەکی کورتی لەگەڵ خالید محەممەدزادە، نووسەر و ڕۆژنامەنووس پێک‌هێناوە:
کاک خالید بۆ چوونە نێو باسەکەمان ئەگەر وێنەیەك لە ئێستای ڕۆژهەڵات بە دەستەوە بدرێ، ئێوە چ وێنەیەك بە دەستەوە دەدەن؟
کۆمەڵگەیەك لە لوتكەی وشیاریی نەتەوەیی و هەست‌كردن بە بەرپرسیارەتیی گشتی دەبینرێ كە سەرەڕای سەپاندنی سیاسەتی برسی‌كردن و فەزای پۆلیسی و بە پادگانی‌كردن، هەوڵی پاراستن و پەرەپێدانی ڕەهەندەكانی كوردبون و ئازادییە تاكەكەسی و كۆییەكانی دەدا. ئەمە وێنە گشتییەكەیە كە وای لە ڕۆژهەڵات كردوە تاكە تابلۆی پاراستنی بەها كوردییەكان لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بێ، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەوڵ دەدا وینەیەكی مەدەنی و شارستانەتی تر لە كورد پێشانی جیهان بدا بەدەر لەو وێنە چەكدارییەی كە لە كورد پێشانی جیهان دەدرێ كە گوایە كورد تەنیا شەڕكەری چاكن و دەڵێن پارە و چەكیان پێ بدەی شەرت بۆ دەكەن!
ئەدی دۆخی سیاسیی ڕۆژهەڵات چ دۆخ و چ تابلۆیەكی هەیە؟
دۆخە گشتییەكەی باسم كرد بەدەر نییە لە دۆخی سیاسی و خواستی سیاسی، چونکی لە دواجاردا ئەو ڕێنێسانسە نەتەوییە، هەڵگری خواستی سیاسییە، بەڵام كەرتی كاری حیزبی و چالاكیی سیاسی لە ڕۆژهەڵات، كەرتێكی وێرانە. بە داخەوە لەم كەرتەدا كەمترین جووڵە و چالاكی دەبینرێ، یا هەر نابینرێ. ئەمە لە گەڵ ئەوەی لە نێوخۆیدا لە دۆخێكی قەیراناویدا دەژی. خەسارەکانی خراپ سیاسەت‌کردن و نالێکیی لەگەڵ زۆر ویست و گۆڕانگاری خێرای کۆمەڵگە باڵی كێشاوە بە سەر فەزای سیاسی و حیزبی لە ڕۆژهەڵات كە ئەگەر كونترۆڵ نەكرێ زیان و خەسارەکانی لەسەر پرسی کورد زۆر دەبن.
ئەگەر بەم‌جۆرە بێ کە جەنابت باسی دەکەی، پێت‌وایە حیزبەكانی ڕۆژهەڵات و چالاكانی سیاسی بۆ دەرچون لەو د‌وخە دەبێ چی بكەن؟
حیزب و چالاكانی سیاسی ئێمە تەنیا بە جەستە لە ڕۆژهەڵات دور نەكەوتوونەتەوە، بەڵكوو تا ڕادەیەک عەقڵییەتی سیاسی و فیكری سیاسییان لەلایەن حیزبی پارچەكانی دیكەوە بەبارمتە گیراون. ئێمە زۆرجار دەبینین کە ئەندامەکانیان بەبێ مز و باج لە فەزای مەجازیدا وەك ئەندام و لایەنگرانی حیزبەکانی پارچەکانی دیکە هەڵسوكەوت دەكەن، ئەمە بۆ حیزب و چالاكێكی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان كە كۆمەڵگەكەی لە بەردەم گورگ‌دایە مەترسیدارە.
بۆ دەرچوون لەم دۆخە، دەبێ چی بكرێ؟
حیزبی ڕۆژهەڵاتی و چالاكی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی کوردستان پێویستە بە كولتووری ڕۆژهەڵاتی فورمات بكرێنەوە و تێ‌بگەن كاری ئەوان بە پلەی یەكەم و پێش هەموو شتێک کارکردن لەسەر پرسەکانی ڕۆژهەڵاتە. حیزبی ڕۆژهەڵاتی و چالاکی سیاسیی ئەو بەشەی کوردستان پێویستە لە هەموو دۆخێکدا و بە هەموو توانایەوە لە خەمی کێشەکانی ڕۆژهەڵاتدا بێ و ڕۆژهەڵات‌تەور بێت.
ئەدی دۆخە كۆمەڵایەتی و ئابورییەکەی ڕۆژهەڵات چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
لە ڕاستیدا دۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووریی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەژێر سیاسەتی ستەمكاری و تۆپبارانی كولتووریی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا زۆرترین زیانی بەر كەوتووە. لە باری كۆمەڵایەتی و لەژێر كاریگەریی تۆپبارانی كولتووریدا، جۆرەها دیاردەی ناشیرین و نامۆ بە كومەڵگەی كوردیی ئێستاوە دەبینرێن وەک سەرهەڵدانی لومپەنیزمی كۆمەڵایەتی كە لە ئێران بە دیاردەی “ارازل و اوباش” ناسراوە. كێشە كۆمەڵایەتییەكان، تەلاق و مادەی هوشبەر، منداڵانی كار، جۆرەها پێوەندی و پێکەوەژیانی هاوردەكراو لە دەرەوەی نەریتەکانی کۆمەڵگە و چەندین كێشەی تر لە مەترسییەكانی سەر كەرتی كۆمەڵایەتیی كوردستانن. ئەمانە ئەگەر لێکەوتە و بەرهەمی دەسەڵاتدارەتیی کۆماری ئیسلامی و دژایەتیی حکوومەت لەگەڵ کۆمەڵگەی کوردییە، بەڵام کۆمەڵگە و جووڵانەوەی سیاسیی کوردیش پێویستە بە هەستیارییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بکا.
بەڵام باسی دۆخە ئابوورییەکەت نەکرد
لە باری ئابورییەوە سیاسەتی برسی‌كردن، نەبونی هەلی كار، هەڵاوسان، داڕووخانی ژێرخانە ئابورییەكان و نەبووژانەوەی كەرتی بازرگانی و كشتوكاڵی لە مەترسییەكانی داڕمانی كەرتی ئابووری كوردستانن. لەگەڵ ئەو بارە قورسەش حكوومەت بە دروست‌كردنی دەیان بەنداوی نازانستی ئاوی كوردستان بۆ ناوچەکانی دیکەی دەرەوەی کوردستان ڕادەگوازێت کە ئەمە لە دواجاردا ویشك‌كردنی سەرچاوە ئاوییەكانی لێ دەكەوێتەوە و لەو سۆنگەیەوە زیانێکی قورس هەم بەر ژینگە و هەم ئابووریی کوردستان دەکەوێ.
ڕۆژهەڵات بە بەراوەرد لەگەڵ کۆمەڵگە ئێرانی و كوردییەكانی دیكە بە هەریمێكی كولتووری دەناسرێ و بەو پێناسە ناوی دەبرێ. دەركەوتەكانی ئەم كولتووربوونە چ ڕەنگدانەوەیەكی لەسەر كەرتی كۆمەڵایەتی هەیە؟
ڕەنگدانەوەی گەورەی هەیە،بۆ نمونە لە كەرتی كۆمەڵایەتیدا سەرەڕای سەپاندنی سیاسەتی برسی‌كردنیش، بەڵام دیسان ئەوە كولتوورە ڕەنگڕێژی ئەخلاقی كۆمەڵگە دەكا و ڕێگە بە هەندێك دیاردەی دزێو نادا كە لە كۆمەڵگەكانی دەوروبەردا هەیە.
بە شێوەی گشتی خەڵكی ڕۆژهەڵات، خەڵكێكی بەفەرهەنگ و بەئەدەبن، ئەمەش كاریگەریی ئەو كولتوورە دەوڵەمەندەیە.
ئەدی ئەم كولتوورە چ كاریگەرییەكی لەسەر ئایین داناوە؟
كولتووری ڕۆژهەڵات كاریگەریی گەورەی لەسەر ئایینیش داناوە. وای‌كردوە کە دین و ئایین لە ڕۆژهەڵات، كوردیتر بێ و دابماڵدری لە كولتووری ئایینیی وڵاتانی دیكە. مزگەوتەكان لە باتی وەك زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكە ببن بە شوێنی دەمارگرژیی ئاینیی و سرینەوەی جیاوازییەكانی كۆمەڵگە، بوون بە ناوەندی كولتووری و كۆمەڵایەتی. ئەگەرچی هەوڵی دەستێوەردانی ئایینی و هەناردەكردنی وتاری توندی ئایینی بۆ ڕۆژهەڵاتیش دەبینرێ، بەڵام دین لە ڕۆژهەڵات لەژێر كاریگەریی كولتووری ڕۆژهەڵات كوردێندراوە و بە كۆمەڵایەتی، واتە خۆماڵی كراوە.
یانی دەتەوێ جیاکارییەک بکەی لە پێگەی دین لە ڕۆژهەڵات لە چاو بەشەکانی دیکەی کوردستان؟
ئەمن لام‌وایە وەك دین، خودی دین مەترسیی نییە بۆ سەر کۆمەڵگە، بەڵام دەبێ پێش بە هاوردەكردنی تەفسیری شەرئەنگیزانە و داعشی لە دین بۆ ڕۆژهەڵات بگیردرێ. گوتاری دینی لە وڵاتانی دراوسێ بە پارچەكانی دیكەی كوردستانیشەوە، گوتارێكی توندوتیژی ئایینییە و، نابێ ڕێگە بە هاوردەكردنی گوتاری توندی ئایینی بدرێ بۆ ڕۆژهەڵات؛ چونکی دەبێتە هۆی تێكدانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و كولتوور و پێكەوە ژیانیش لە ڕۆژهەڵات لەبار دەبا. ئەم فۆرمە لە ئایین كە لە ڕۆژهەڵات بارگاوی كراوە بە كولتووری ڕۆژهەڵات نەك زیانی نییە سودیشی هەیە، بەڵام بێگۆمان تەفسیری غەیرە ڕۆژهەڵاتی لە ئایین و لاسایی‌كردنەوەی ئایینی وڵاتی دیكە و لاسایی‌كردنەوەی گوتاری ئایینی پیاوانی ئایینیی وڵاتانی دیكە، دەكرێ زیانی زۆری هەبێ بۆ كۆمەڵگەی كوردی و خودی ئایینیش لە ڕۆژهەڵات.
ئەی كاریگەریی كولتووری ڕۆژهەڵات لەسەر كەرتی حیزبی و سیاسی چونە؟
لە كەرتی سیاسییش، بە شێوەی گشتی هەم كاریگەریی كولتوور دەبینرێ و، هەم كاریگەریی کۆمەڵگەی مەدەنی بە سەر سیاسەتی ڕەسمیی حیزبەكانەوە دیارە. بۆ نمونە هەر كاریگەریی كولتووری ڕۆژهەڵاتە وای‌كردوە حیزبی ڕۆژهەڵاتی بە بەراوەرد لەگەڵ حیزبی پارچەكانی دیكەی كوردستان، حیزبی توندوتیژی خستنەوە نەبن و شەڕی چەكداری، تاكە ڕێكاری بەردەم بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکانی نێوانیان نەبێ و پرسی خاك و خەڵك بۆ ئەوان پرسێكی گرینگ بێت. بەڵام بە هۆی دوركەوتنەوەی خەڵكە حیزبی و سیاسییەكە لە ڕۆژهەڵات و تا ڕادەیەکی بەرچاو كاریگەریی كاری حیزبی و سیاسیی پارچەكانی دیكە لەسەر ئەندام و لایەنگرانیان، زمانی ئاخاوتن و نووسینی بەشێك لە چالاكانی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی لە دەرەوەی ڕۆژهەڵات، زمانێكی زبر و لە دەرەوەی كولتوور و ئەدەبی ڕۆژهەڵاتە. ئەمەش ئەگەر پێشی پێ نەگیرێ و کاری لەپێناودا نەکرێ، چاوەڕوانی مەترسییەکی جیدیی لێ دەكرێ. خۆ هەر ئیستاش لە تۆرە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەت لە فەیسبوك هەست بە سەرهەلدانی ئەم جۆر ڕەفتار و قسەكردنە دەكرێ و دەبینی حیزب هەیە بەرگەی هیچ سەرنج و رەخنە و ڕایەكی جیاواز ناگرێ و بە پێوەری جاش و باش سەیری دەرەوەی خۆی دەکا.
کاک خالید زۆر سپاس بۆ بەشداریت لەو کورتە دیمانەیەدا
سپاس بۆ ئێوەش
