مه‌سه‌له‌ی مافی که‌مینه نه‌ته‌وە و ئایینی‌یه‌کان له وڵاتانی جۆراوجۆردا هه‌مووکات جێگای سه‌رنج و تێڕوانینی ڕێکخراوه جیهانی و ناوچه‌ییه‌کانی پارێزگاری له مافی مرۆڤ بووه، چوونکه ئه‌و وڵاتانه‌ی که له نه‌ته‌وه و ئایین و ئایینزای جیاواز پێک هاتوون کۆمه‌ڵێک کێشه‌و گیر وگرفتی سیاسی و کلتووری و ته‌نانه‌ت ئابووریش له نێو خۆیاندا لێ ده‌که‌وێته‌وه، به‌تایبه‌تی له سه‌رده‌می ئێستادا سنووره جوگرافیاییه‌کان به‌هۆی تێک چرژاوی ئابووری وپه‌ره ئه‌ستاندنی زانست و ته‌کنولۆژی کۆچ و کۆچبه‌ری زۆر کاریگه‌رییان نیه له سه‌ر نه‌ته‌وه و ئایینه‌کان، به‌ڵکوو ڕۆژ به‌ڕۆژ ئه‌و نه‌ته‌وه و ئایینانه ناچار ده‌بن له نزیک یه‌کتری بژین و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی یه‌کتریش بپارێزن و له سه‌ر ئه‌و خوێندنه‌وه‌یە ڕه‌چاو کردنی مافی مرۆڤ بۆته ئه‌رکێکی هه‌مه لایه‌نه و کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی له سه‌ده‌ی 21 دا به خۆیه‌وه سه‌رقاڵ کردوه.
پێکهاته‌ی زۆربه‌ی وڵاتانی دنیا سه‌لمێنه‌ری ئه‌و ڕاستیه‌ن که زۆرینه و که‌مینه هه‌یه، به‌و مانایه‌ی که وڵاتێک زۆرینه‌یه‌کی تێدا ده‌ژی که مێژوو و زمان و فه‌رهه‌نگ و ئایین و مه‌زهه‌بی هاوبه‌شیان هه‌یه، به‌ڵام که‌مینه‌ش هه‌یه که تایبه‌تمه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی هه‌یه و لێره‌دایه که سیستمی سیاسی و ده‌سه‌ڵاتداری وڵاتان به پێی ڕێ و شوێن و په‌یماننامه و ڕێکه‌وتنه نێو ده‌وڵه‌تییه‌کان له سه‌ریانه چۆن لە کۆمەلگای خۆیاندا مافی زۆرینه له بواری جۆراو جۆره‌وه ده‌پارێزن، هه‌ر ئاواش پێویستە مافی که‌مینه‌کان بپارێزن. به‌ڵام هه‌ندێک له ده‌وڵه‌تان سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له کۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌تی دا به‌شدارن و ئه‌ندامی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کانن، ڕه‌چاوی پاراستنی مافی که‌مینه نه‌ته‌وه و ئایینی‌یه‌کان ناکه‌ن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن بۆ ئه‌و پێشێلکاریانه‌ی مافی مرۆڤ پاساو به یاسا نێوخۆییه‌کانی خۆیان بهێننه‌وه و ئه‌وه له کاتێک دایه که ئه‌ندام بوون له ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان یان په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ئه‌رک ده‌خا‌ته سه‌رشانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه بۆ پاراستنی مافی که‌مینه‌کان.
یه‌کێک له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که به ئاشکرا پێشێلکاری مافی مرۆڤ و مافی که‌مینه‌کان ده‌کات کۆماری ئیسلامی ئێرانه که له نوێترین پێشێلکاری دا مافی شارۆمه‌ندی ئایینی یارسانه‌کانی پێشێل کردووه. یارسانه‌کان ئه‌گه‌ر له بواری ئایینی‌یه‌وه جیاوازیان هه‌بێ به‌ڵام له بواری نه‌ته‌وه‌ییه‌وه کوردن و نیشته‌جێی سه‌رخاکی باب و باپیرانی خۆیانن که‌وایه ئه‌ومافه‌یان هه‌یه که بڕیارده‌ربن له‌سه‌ر هه‌ربابه‌تێکه پێوه‌ندی هه‌بێ به چاره‌نووسی خۆیان و نه‌ته‌وه‌که‌یان و له لایه‌کی دیکه‌وه له‌و جوگرافیا سیاسیه ده‌ژین که به ئێران ناسراوه و زۆر سروشتییه ده‌بێ له مافی شارۆمەندی ئەو وڵاتە وەک هەموو شارۆمەندەکانی دیکەی ئێران سوودمەندبن، بەڵام دەبینین کە هەم بە حوکمی ئایینی و هەم بە حوکمی نەتەوەیی بە میلیونان کەس لەو مافانە بێ بەشن کە مافی سروشتی و بێ ئەملاولای هەر مرۆڤێکە لە هەر کۆمەڵگایەک دا بژی.
کاتێکە یارسانێک مافی ئەوەی پێ دەدرێت کە بچێتە سەر سەندۆقی دەنگدان دەبێ مافی ئەوەشی هەبێ کە چۆنی پێ باش بوو ئاوا دەنگ بدا و لەوەش گرنگ تر ئەوەیە کە مادام مافی دەنگدانی هەیە دەبێ مافی دەنگ وەرگرتنیشی هەبێت واتە دەبێ ئەو مافەی هەبێ کە خۆی بەر بژێر بکا بۆ هەر پۆستێکی ئیداری و لەشکری کە هاووڵاتیەکی دیکە بۆی بەربژێر دەبێ .
لەو کاتەوە کۆماری ئیسلامی وەکوو سیستمی بەڕێوەبەری وڵات دەسەڵاتی بەڕێوەبەری و سیاسی ئێرانی خستوتە ژێر ڕکێفی خۆی، هەوڵی داوە سیاسەتی ڕەزاخانی لە پێوەندی لەگەڵ گەلانی ئێران درێژە بدا، بەڵام ئەوجارەیان لەژێر ناوی «امت اسلام» هەر بۆیە لە داڕشتنی یاسای بنەڕەتی ئێراندا ئەو ئامانجە بە تەواوەتی ڕەچاو کراوە ولە سەر ئەو بنەمایە داڕێژراوە و هیچ ڕووناکی و ڕۆچنەیەکی نە هێشتۆتەوە بۆ ئەوەی کەمینە نەتەوە و ئایینیەکانی پێک هێنەری ئێران خۆیانی تێدا ببیننەوە و بە یاسا کەڵک لە مافە سیاسی و فەرهەنگیەکانی خۆیان لە ڕاستای بەرژەوەندی خۆیان و ئاوەدانی ناوچەو شارەکانیان وەربگرن.
ئەگەر چاوێک بە یاسای بنەڕەتی ئێراندا بخشێنین ئەو ڕاستیەمان بە تەواوەتی بۆ دەردەکەوێت کە کۆماری ئیسلامی لە ڕێگای بە یاسایی کردنی کۆمەڵێک بنەماو بەرژەوەندی خۆی بە تەواوی ڕێگری دەکا لە پاراستنی مافی کەمینەکان.
یاسای بنەڕەتی ئێران لە ئەسلی٤دا دەڵێ « هەموو یاسا و ڕێوشوێنەکانی (مدنی، جزائی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و…)، دەبێ لەسەر بنەماکانی ڕێوشوێنی ئیسلامی بێت. ئەو ئەسلە بەسەر هەمو بنەماکانی دیکەی یاسای بنەڕتی و ڕێوشوێنە یاساییەکانی دیکەی ئێران دا زاڵە و هەڵسەنگاندنی ئەو کارە لە ئەستۆی شوورای نیگابانە و لە ئەسلی ١٢دا دەڵێ» ئایینی فەرمی ئێران ئیسلام و مەزهەبی جەعفەری ١٢ ئیمامی یە».
ئەگەر تەنیا ئەو دوو ئەسلە لە یاسای بنەڕەتی ئێران بە بنەمای یاساکانی دیکەی ئێران وەربگرین دەبینین کە بەشێکی بەرچاو لە پێکهاتەی ئێران چ نەتەوەیی و چ ئایینی لە مافەکانیان بێبەش دەبن بە تایبەتی ئەو مافانەی کە پێوەندییان هەیە بە بەڕێوەبەری وڵاتەوە وەکوو» هەڵبژاردن و هەڵبژێران». چوونکە ئەو دوو ئەسلە ئەوەمان پێ دەڵێن کە تەنیا ئەو کەسانە دەتوانن لە بەڕێوەبەری وڵات دا بەشدار بن یا بچنە ژێر چەتر و پارێزگاری یاسا کە دەبێ پێڕەوی ئایینی ئیسلام بن و لە هەمان کات دا پێڕەوی مەزهەبی جەعفەری ١٢ئیمامی بن، واتە پێڕەوانی ئایینی ئیسلام کە مەزهەبی سوننەیان هەیە و ئایینەکانی وەک کەلیمی و جوولەکە و زەڕدەشتی کە لە قانوونی بنەرەتی ئیراندا دا ناویان هاتووە لەو مافانە بێ بەشن کە پێڕوانی شێعەی ١٢ ئیمامی سوودی لێ وەردەگرن.
بە واتایەکی دیکە پێکهاتەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە مەزهەبی شێعەی ١٢ئیمامی دامەزراوە و هەر جۆرە چالاکی پەرەپێدانی مەزهەب و ئایینەکانی دیکە بە نیشانەی دژایەتی لەگەڵ شێعە «واتە مەزهەبی فەرمی وڵات بە پێی یاسای بنەڕەتی» دادەنرێ و بە پێی مادەی ٥ لە یاسای سزادانی ئیسلامی ئێران ئەوە بەتاوان دەژمێردرێ و تاوانی لەو بابەتەش حوکمی زیندانی و تەنانەت لەنێوبردنیشی بە دواوە دەبێت، هەروەک هەتا ئێستا شاهێدی ئەوە بووین کە چۆن لەگەڵ « بەهایی‌یەکان، دەروێشەکان، یارسان و سوننی‌یەکان» هەڵسوکەوت کراوە و بە بیانووی بێ مانا و دوورلە هەر یاساو ڕێسایەک چالاکانی ئەو ئایین و مەزهەبانە تووشی گیران و ئەزیەت و ئازار بوون.
لە کۆتایی دا دەتوانین ئەوە بڵێین کە کۆماری ئیسلامی لە ڕێگای یاسای بنەڕەتیەوە هەڵاواردنی کردۆتە بنەمایەکی یاسایی و بە شێوەیەکی بێوچان و بەردەوام ڕۆژانە لەسەر تاک تاکی کۆمەڵگای کەمینە نەتەوەیی و ئایینی‌یەکان لە ئێران بەڕێوە دەبرێ و لە ئاکام دا هەلومەرجی هەڵاواردنی کەمینە نەتەوە و ئایینی‌یەکان کە یاسایی دەبێ، فەرهەنگی توندوتیژی لێ دەکەوێتەوە، لەلایەک دەوڵەت بە پشت بەستن بە یاسا، ویستەکانی خۆی بەسەر تاکی کەمینەدا دەسەپێنێ و لە لایەکی دیکەوە کۆمەڵگای کەمینە نەتەوەیی و ئایینی‌یەکان دژکردەوە لە خۆیان نیشان دەدەن و ئەوە دەبێتە هۆکارێک بۆ گەشە کردنی فەرهەنگی توندوتیژی.
لە ژماره ٦٧٥ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
