ڕێژیمی سیاسیی ئێران لەنێوان ئۆتۆریتاریزم و تۆتالیتاریزم‌دا
تێرۆریزمی دەوڵەتیی کۆماری ئیسلامی
تێرۆریزمی دەوڵەتی بەو کردەوە تێرۆریستییانە دەگوترێ کە دەوڵەت کەڵکیان لێ وەردەگرێ، یان بە ئەنجامدانیان لە لایەن خودی دەوڵەتەوە لەسەر بەشێکی دانیشتووانی وڵات، یان بە پشتیوانی‌کردنی “کردەوەی تێرۆریستی و ئەنجامدانی لە لایەن گرووپە بکەرەکانییەوە، یان ئەنجامدانی لە لایەن ئەو گرووپانەی لە دەرەوەی وڵات وەکوو ئامراز لە خزمەت سیاسەتە دەرەکییەکانی دان”. بە گوتەی ژوان لەنز، ئەوەی کە سیستەمێکی تۆتالیتەر لەوانیتر جیا دەکاتەوە، ئەوەیە کە، ئەو تێرۆرە بەردەوامە زیاتر لە دژی ئێلیتەکانەوە ئەنجام دەدرێ نەک هەموو دژبەرانی دەوڵەت، یان تەنیا لە دژی بژاردە و کەسە گرنگەکانی دژبەران دەکرێ.
ئـ. “کوشتنە زنجیرەییەکان”
کۆتایی شەڕی ئێران-عێراق لە ١٣٦٧دا، مردنی خومەینی لە ١٣٦٨دا و دەستنیشان‌کردنی خامنەیی وەکوو وەلی فەقیهـ‌‌ـ و پێداچوونەوە بە یاسای بنەڕەتیی وڵات‌دا، قۆناغێکی نوێی لە شێوازەکانی سەرکوت‌کردن و لە سێداردانی چالاکە سیاسییەکان هێنایە کایەوە کە پێشتر باسی لێوە کرا. سەرکوت‌کردن و گوشار بۆ سەر دژبەران و ناڕازییان لە دوای هاتنە سەر کاری خامەنەیی، شێوەیەکی سیستەماتیک‌تر و ڕێکخراوتر و شاراوەتری بە خۆیەوە گرت. ئۆپەراسیۆنی “کوشتنە زنجیرەییەکان” لە نێوان ساڵەکانی ١٣٦٧- ١٣٧٧دا، بریتییە لە زنجیرەیەک کوشتن کە لەودا ژمارەیەکی زۆر ئێلیت و بیرمەندی ئێرانی لە نێوخۆ و دەرەوەی وڵات بە شێوەی نهێنی کرانە ئامانج. زیاتر لە ٨٠ ئێلیت و بیرمەندی ئێرانیی ڕەخنەگر کە ڕەخنەیان لە سیاسەتەکانی حکوومەت دەگرت، لەو زنجیرە ئۆپەراسیۆنەدا تیرۆر کران. کوشتنەکان لە لایەن بکەرانی نێوخۆی سەر بە حکوومەتەوە ئەنجام‌دران. لەنێو قوربانییەکان کەسایەتیی جۆراوجۆر هەبوون وەکوو ڕێبەری سیاسی، نووسەر، وەرگێڕ، شاعیر، چالاکی سیاسی و هاووڵاتیی ئاسایی، کە بە شێوازی جۆراوجۆری وەکوو ڕووداوی ئۆتۆمبێل، زەبری چەقۆ، فیشەک و دەرزیی پۆتاسیۆم بۆ دروست‌کردنی جەڵتەی دڵ، کوژرابوون. ئەو زنجیرە کوشتنانە دوای تێرۆری داریوش فرووهەر، وەزیری پێشووی کار (لە کۆماری ئیسلامیدا) و سکرتێری گشتیی حیزبی گەلی ئێران، لەگەڵ هاوسەرەکەی -پەروانە فرووهەر- کە هەردووکیان ڕەخنەگر بوون، ئاشکرا بوو و ناڕەزایەتیی گشتی لێ کەوتەوە. بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی هەوڵیان دەدا کە هۆکاری کوژرانەکان لە حکوومەت گرێ نەدەن و بیخەنە ملی دوژمنی دەرەکی. بەڵام زۆری نەکێشا بابەتەکە بوو بە هۆی مشتومڕی نێوان میانەڕەوەکان و بناژۆخوازەکان. دوای ئەوەی میانەڕەوەکان دەسەڵاتیان گرتە دەست، دادستانەکانی دۆسیەکە ڕایانگەیاند کە ئەکتەری سەرەکیی کوشتنە زنجیرەییەکانیان دۆزیوەتەوە. ئەمجارە بناژۆخوازەکان هەوڵیان دەدا هۆکاری کوشتنەکان بە ناسیاسی نیشان بدەن و بیکەن بە بابەتێکی کۆمەڵایەتی، بەڵام لە کۆتایی‌دا، حکوومەتی میانەڕەو بۆ پێشاندانی وێنەیەکی ئەرێنی لە خۆی و هێورکردنەوەی ناڕەزایەتییەکان، وایکرد کە سێ کەسی سەر بە وەزارەتی ئیتلاعات، سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەربچێ و وەزیری ئیتلاعاتیش لە سەر پۆستەکەی لابدرێ.
بـ. سپۆنسەری تێرۆر لە دەرەوەی وڵات
لە دوای ساڵی ١٣٥٨ـەوە، بەشێک لە دیاسپۆڕای ئێرانی یان کۆمەڵگەی ئێرانی لە دەرەوەی وڵات، کە پێک‌هاتووە لە بیرمەندان، نووسەران، کەسایەتی و چالاکە سیاسییەکان، بەردەوام ململانێیان لەگەڵ سیاسەتەکانی حکوومەتی ئێران دەکرد و هەوڵیان دەدا نەک هەر لە دەرەوە و لە کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی، بەڵکوو لە نێوخۆی ئێرانیش کاریگەرییان هەبێ و هەردوو کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی و کۆمەڵگەی ئێران لە سیاسەتەکانی حکوومەتی ئێران ئاگادار بکەنەوە. هەر بۆیەش، لە دوای شۆڕشەوە، بۆ دەسەڵاتدارانی ئێران، ئەو بەشە لە دیاسپۆڕا بەردەوام وەکوو هەڕەشەیەک سەیر کراوە و ئێلیت و سیاسەتمەدار و ڕێبەرە سیاسییەکانی ئۆپۆزسیۆن بەردەوام بوون بە ئامانجی دەزگا سیخوڕییەکان و دەستەکانی تێرۆری سەر بە حکوومەتی ئێران لە دەرەوەی وڵات. جیاوازیی تێرۆرەکانی دەرەوەی وڵات لەگەڵ تێرۆرەکانی نێوخۆی ئێران لەوەدایە کە، لە تێرۆرەکانی دەرەوەدا، هەر دوو باڵی بناژۆخواز و میانەڕەو پشتیوانییان لێ دەکرد و هیچکامیان لە دژی ئەنجامدانی ئەو تێرۆرانە بەفەرمی هەڵوێستیان نەگرت. لەگەڵ ئەوەش‌دا کە دادگای وڵاتانی دیکە بە بەڵگەوە چەندین کەسی سزا داوە یان داوای دادگایی‌کردنییان دەکا، بەڵام لە نێوخۆی ئێران، نە هیچ بکەرێکی ئەو تێرۆرانە دەستگیر کراوە و نە هیچ کەسیش تا ئێستا لە سەر ئەو بابەتە دادگایی کراوە. هەر کات دادگایەکی وڵاتانی دەرەوە بکەرێکی کردەوە تێرۆریستییەکانی سەر بە حکوومەتی ئێرانی دادگایی کردوە، باڵی میانەڕەو کە شارەزایی زیاتری لە کاری دیپلۆماسی‌دا هەیە، زیاتر لە باڵی بناژۆخوازەکان هەوڵی داوە بە گوشاری سیاسی یان بە هەر شێوەیەک بۆی کرابێ، بکەرەکان ڕزگار بکا و بیانگەڕێنێتەوە ئێران، زۆر جاریش لەو کارەدا سەرکەوتوو بووە. بۆ نموونە، دوای تێرۆرکردنی د. عەبدولڕەحمان قاسملوو، سکرتێری گشتیی حیزبی دێمۆکرات و عەبدوڵڵا قادری‌ئازەر، نوێنەری ئەم حیزبە لە دەرەوەی وڵات لە ساڵی ١٣٦٨دا لە شاری ڤییەن، کە لە لایەن دیپڵۆماتکارەکانی کۆماری ئیسلامییەوە ئەنجام درا، حکوومەتی ئێران گوشاری خستە سەر حکوومەتی ئەو کاتی ئۆتریش بۆ ئەوەی بکوژەکان ڕادەستی ئێران بکاتەوە، بۆ ئەوەی ڕێگر بی لە دادگایی‌کردنی بکەران و دیپلۆماتکارانی ئێرانی لە لایەن دەزگای دادوەریی ئۆتریشەوە. یەکێک لە ئەندامە گرنگەکانی دەستەی تێرۆر لە ئۆتریش، مەحموود ئەحمەدینەژاد بوو کە دواتر کرا بە سەرکۆماری ئێران. هەروەها، سەرۆکی دەستەی تێرۆر، محەممەد جەعفەری سەحراروودی بوو کە دواتر کرا بە بەرپرسی دەفتەری سەرۆکی پاڕلمانی ئێران.
ژمارەی قوربانییانی تێرۆری دەوڵەتی لە دەرەوەی ئێران ڕوون نییە، چونکە پێویستی بە سەرچاوە و بەڵگەی سەلمێنەر هەیە، بەڵام بەگوێرەی ئەو ژمارانەی لە لایەن سەرچاوە جیاوازەکانی ئۆپۆزیسیۆنی دەرەوەی وڵاتەوە بڵاو دەکرێنەوە، زیاتر لە هەزار کەس بوونەتە قوربانیی تێرۆری دەوڵەتیی حکوومەتی ئێران. یەکەم کەس کە هەوڵی تێرۆر کردنی لە دەرەوەی وڵات درا، شاپوور بەختیار، سەرۆک‌وەزیرانی پێشوی ئێران (لە سەردەمی شادا) و سکرتێری گشتیی “حیزبی ئێران” بوو کە نیشتەجێی شارۆچکەیەکی نزیک پاریس بوو. ساڵی ١٣٥٩، شاپوور بەختیار لە لایەن کەسێکی لوبنانییەوە بە ناوی ئەنیس نەققاش لە ماڵەکەی خۆی‌دا کرایە ئامانج. هەرچەندە کردەوە تێرۆریستییەکە شکستی هێنا، بەڵام پۆلیسێک و کەسێکی مەدەنی فەڕەنسی کوژران و پۆلیسێکیش بریندار بوو. ئەنیس نەققاش لە لایەن پۆلیسی فەڕانسەوە دەستگیر کرا و بە بەندکرانی هەتاهەتایی سزا درا، بەڵام دە ساڵ دواتر، لە ساڵی ١٣٦٩دا لەگەڵ چوار بکوژی دیکەدا ئازاد کرا (بە ڕێککەوتنێکی نهێنی لە نێوان فەڕانسە و ئێرانغدا، بۆ ئەوەی لە بەرامبەردا، ٤ بارمتەی فەڕەنسی لە لوبنان ئازاد بکرێن). دوای ئازادبوونی، ئەنیس نەققاش کرا بە سەرۆکی ناوەندێکی لێکۆڵینەوە بە ناوی ئەمان.
ئەنیس نەقاش لە چاوپێکەوتنێک‌دا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فارس نیوزدا دەڵێ:
“حوکمی مردنی بەختیار لە لایەن دادگای شۆڕشەوە ڕاگەیەندرابوو و لە لایەن ئیمام خومەینییەوەش پەسند کرا. بە هاوڕێیانی پاسدارم گوت کە دەبێ هەرچی زووتر شتێک بکەین، چونکە کەسێکی مەترسیدارە. […] کوشتنی بەختیار یەکێک لە شانازییەکانی منە.”
ئەنیس نەققاش، گەلاوێژی ١٣٨٧
لە ساڵی ١٣٧٠دا و ساڵێک دوای ئازادکرانی ئەنیس نەققاش، شاپوور بەختیار لەگەڵ بەڕێوەبەری کارەکانی لە ماڵی خۆی‌دا تێرۆر کرا. شوێنی لێدانی ١٣ چەقۆ بە جەستەیەوە دیار بوو و قوڕگیشی بڕابوو. دوای ئەو ڕووداوە، پۆلیس بە دوای ٩ گومانلێکراودا دەگەڕا کە یەکێکیان، ڕاوێژکاری وەزیری پەیوەندی و گەیاندنی ئێران بوو. لەو ٩ کەسە تەنیا یەک کەسیان بە ناوی عەلی وەکیلی‌ڕاد لە وڵاتی سوئیس دەستگیر کرا و بە ١٨ ساڵ بەندکرانی بێ کەم‌بوونەوە سزا درا، بەڵام ساڵی ١٣٨٩، دوو ڕۆژ دوای ئازادکرانی خوێندکارێکی فەڕەنسی، کە ماوەی ساڵێک بوو لە لایەن حکوومەتی ئێرانەوە دەستگیر کرابوو، عەلی وەکیلی‌ڕاد بە شێوەیەکی گوماناوی ئازاد کرا. بەپێی بەدواداچوونی ڕاگەیەنە فەڕەنسییەکانی وەکوو لۆمۆند و لیبراسیۆن و لۆپاریسیەن، ڕێککەوتنێکی نهێنی لە نێوان حکوومەتی ئێران و حکوومەتی فەڕانسە بۆ گۆڕینەوەی زیندانییەکان کراوە. عەلی وەکیلی‌ڕاد، دوای گەیشتنەوەی لە فڕۆکەخانە لە لایەن بەرپرسانی ئێرانەوە پێشوازیی لێ کرا و وەکوو قارەمانێکی نەتەوەیی ناسێندرا. بە گوتەی جێرێمی هانت، وەزیری دەرەوەی بریتانیا، حکوومەتی ئێران، هاووڵاتییانی مەدەنی وڵاتانی‌تر بە بارمتە دەگرێ و وەکوو “بارمتەی دیپڵۆماتیک” دەیهەوێ گوشار بخاتە سەر ئەو وڵاتانە. هانت حکوومەتی ئێرانی وەکوو ڕێژیمێکی بێ‌پڕەنسیپ و نامرۆڤانە وەسف کرد. لە ساڵەکانی ١٣٥٩و ١٣٦٩دا، دەیان ئێلیت و ڕێبەر و کەسایەتیی سیاسی لەلایەن حکوومەتی ئێرانەوە لە دەرەوەی وڵات، بەتایبەت لە وڵاتانی ئورووپی تێرۆر کران. زۆربەی ئەو تێرۆرانە لەنێو باڵوێزخانەکان‌دا ڕێک دەخران، چونکە لەنێو هەر باڵوێزخانەیەکی کۆماری ئیسلامی لە وڵاتانی جیهان، دەفتەر یان ژووری کاری دەزگا زانیارییەکانی ئێرانی تێدایە کە بۆ ئۆپەراسیۆنەکانیان، کەڵک لە ئۆتۆمبێل و پاسپۆرتی دیپڵۆماتیک وەردەگرن، بۆ ئەوەی پۆلیسی ئەو وڵاتانە نەتوانێ بە ئاسانی پێش بە کارەکانیان بگرێ.
جـ. تێرۆری میکۆنۆس تروپکی تێرۆریزمی دەوڵەتیی ئێران لە ئورووپا
لە ماوەی کۆنگرەی ئینتێرناسیۆناڵ سۆسیالیست‌دا کە ڕۆژی ٢٢ هەتا ٢٦ی خەرمانانی ١٣٧١ لە شاری بێڕلینی پێتەختی ئاڵمان بەسترا، ژمارەیەک چالاکی سیاسی و ئۆپۆزسیۆنی دژ بە کۆماری ئیسلامیی ئێران، لە بەشدارانی کۆنگرەکە بوون. یەکێک لە بەشداربووانی کۆنگرەکە، د. سادق شەڕەفکەندی، سکرتێری ئەوکاتی حیزبی دێمۆکرات بوو کە دوای تێرۆرکرانی عەبدولڕەحمان قاسملوو، بە سکرتێری گشتیی حیزبی دێمۆکرات هەڵبژێردرابوو. چەند ڕۆژ پێش بەسترانی کۆنگرە، شەڕەفکەندی بەتەما بوو بۆ بەهێزتر کردنی پەیوەندییە حیزبییەکانی لەگەڵ ئیرانییەکانی دیکە، چاوی بە ژمارەیەک کەسایەتی و نووسەر و چالاکی سیاسیی ئێران بکەوێ، هەربۆیەش بۆ ئێوارەی ڕۆژی ٢٦ی خەرمانان، ژمارەیەک لەو کەسانە لە لایەن شەڕەفکەندییەوە بانگهێشتی ڕێستۆرانی میکۆنۆس کران. ناوی بانگهێشت‌کراوان پێشتر ڕادەستی خاوەنی ڕێستۆرانەکە بە ناوی عەزیز غەفاری کرابوو تا بانگهێشتیان بکا، بەڵام ناوبراو لەجیاتی ئەوەی بۆ ٢٦ی خەرمانان بانگهێشتییان بکا، بۆ ٢٧ی خەرمانان بانگهێشتیان دەکا (بانگهێشتەکە دەبوایە بۆ شەوی پێنجشەممە لە سەر هەنیی بایە، بەڵام خاوەن ڕێستۆرانەکە بۆ شەوی هەینی لە سەر شەممە بانگهێشتییان دەکا، بە بیانووی ئەوەی شەوی هەینی هەمان شەوی هەینی لە سەر شەممەیە )، هەر بۆیە جگە لە چەند کەس کە بە تەلەفوون ئاگادار کرابوونەوە، کەسی‌تر نەهاتبوو بۆ ڕێستۆران. کاتژمێر ٢٢:٥٠، سێ کەس دێنە ژوورەوە و د. سادق شەڕەفکەندی، سکرتێری گشتیی حیزبی دێمۆکرات، فەتاح عەبدولی نوێنەری ئەو حیزبە لە ئورووپا، هومایون ئەڕدەڵان نوێنەری ئەو حیزبە لە ئاڵمان و نووری دێهکوردی، کارمەندی خاچی سوور و دۆستی حیزبی دێمۆکرات، دەدرێنە بەر گوللـە. ئامانجی هێرشبەران تەنیا تێرۆری ڕێبەرانی حیزبی دێمۆکرات بوو، هەر بۆیەش سێناریۆیەکەیان جۆرێک ڕێک خستبوو کە میوانەکان بەشدار نەبن و ئەو میوانانەش کە هاتبوون و پەیوەندییان بە حیزبی دێمۆکراتەوە نەبوو، نەکرانە ئامانج.
هەر وەکوو تێرۆرەکانی پێشوو، بکوژەکان دواتر لە لایەن پۆلیسی ئاڵمانەوە دەستگیر کران، حکوومەتی ئاڵمان دەیویست بە شێوەی نهێنی ئازادیان بکا یان ڕادەستی حکوومەتی ئێرانیان بکاتەوە، بەڵام دەسەڵاتی دادوەریی ئاڵمان سەربەخۆیی خۆی پاراست و ڕێگەی لە حکوومەتی ئاڵمان گرت کە ئەو کارە بکا. پڕۆسەی دادگایی‌کردن لە ڕەزبەری ١٣٧٢ دەستی پێ کرد و زیاتر لە پێنج ساڵی خایاند و دواجار دادگا بکوژەکانی بە تاوانبار ناساند. تاوانباران، کازم دارابی کە وەکوو دوکاندارێکی ئێرانی لە بێرلین کاری دەکرد، عەبدولڕەحمان بەنی هاشمی کە کەسێکی ئێرانیی سەر بە دەزگای زانیاریی ئێران یان ئیتلاعات بوو، عەباس حوسێن ڕاحەیل کە کەسێکی لوبنانی بوو، هەر سێکیان بە زیندانی هەتاهەتایی سزا دران و دوو کەسی دیکەش بە ناوەکانی یووسف ئەمین و محەممەد ئەتریس بە تاوانی هاوکاری بە ١١ ساڵ و ٥ ساڵ سزا دران. ساڵی ١٣٧٦، بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران لە لایەن دادگای ئاڵمانەوە، وەکوو تاوانبارانی سەرەکی تێرۆری میکۆنۆس ناسێندران. ئەوەش یەکەمجار بوو حکوومەتی ئێران وەکوو دەوڵەتێکی تێرۆریست مەحکووم بکرێ. لە ڕۆژی ٢١ی خاکەلێوەی ١٣٧٦دا دادگا بڕیاری دەستگیرکردنی بۆ هەر یەکە لە عەلی خامنەیی، ڕێبەری کۆماری ئیسلامی، عەلی ئەکبەر هاشمیی ڕەفسەنجانی، سەرکۆماری ئێران و عەلی فەللاحیان، وەزیری ئیتلاعات، دەرکرد. ئەو بڕیارەی دادگا بوو بە هۆی دروست‌بوونی کێشەیەکی دیپڵۆماتیک لە نێوان ئێران و ژمارەیەک وڵاتی ئورووپی تا خەزەڵوەری ١٣٧٦، ئەو کاتەی محەممەد خاتەمی وەکوو نوێنەری ڕێفۆرمخواز و میانەڕەوەکان، ببوو بە سەرکۆماری ئێران. دوای ئەوە و پاش هەندێک ڕێککەوتنی نهێنی، پەیوەندییەکانی ئێران و وڵاتانی ئورووپایی گەڕانەوە سەر دۆخی جاران و تێرۆرە دەوڵەتییەکانی حکوومەتی ئێرانیش لە ئورووپا ڕاوەستانێکی بۆماوەییان بە خۆیانەوە بینی. زۆرێک لە شارەزایان پێیان‌وایە کە دۆسیەی میکۆنۆس، کۆتایی تێرۆریزمی دەوڵەتیی ئێران لە ئورووپا و زۆر وڵاتی دیکەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش‌دا، حکوومەتی ئێران هەرکات هەلی بۆ ڕەخسابێ، لە لەنێوبردنی نەیارانی خۆی بە شێوەی تێرۆر کردن، کەڵکی وەرگرتووە. بارودۆخی عێڕاق و زاڵبوونی ئێران بە سەر هەندێک لایەنی عێڕاقی‌دا، ئەو هەلەی بۆ ئێران ڕەخساندووە کە زۆرێک لە دژبەرانی خۆی لەو وڵاتە تێرۆر بکا. ئەندامانی حیزبە کوردییەکانی دژبەری ئێران کە دانیشتووی باشووری کوردستانن، بە بەردەوامی لە لایەن دەزگا سیخوڕییەکانی حکوومەتی ئێرانەوە تێرۆر کراون. لە ساڵانی ڕابردوودا‌و بە تایبەت دوای ڕێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی ئورووپایی، ژمارەیەک کردەوەی تێرۆریستی یان هەوڵدان بۆ تێرۆر لە لایەن حکوومەتی ئێرانەوە لە دژی نەیارەکانی لە ئورووپا تۆمار کراون. بۆ نموونە لە دوای ساڵی ١٣٩٤ـەوە چەندین جار دیپڵۆماتەکانی ئێران لە وڵاتانی ئورووپی لە کاتی ئەنجامدانی کردەوەی تێرۆریستی دەستگیر کراون یان لەو وڵاتانە دەر کراون. ئەوەش نیشاندەری ئەوەیە کە تێرۆریزمی دەوڵەتیی حکوومەتی ئێران هەر بەردەوامە، ئەگەرچی لەوانەیە بە شێوەی کاتی ڕاگیرابێ.
