مافی هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵبژێران یه‌کێک له پایه گرینگه‌کانی دێموکڕاسی‌یه و پێوانه‌یه‌که بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی مه‌شڕووعییه‌ت‌و خه‌ڵکی بوونی سیستمە سیاسییه دەسه‌ڵاتداره‌کان. له وڵاته جۆراوجۆره‌کان‌دا کاتێک تاک له کۆمه‌ڵگادا ئه‌و مافه‌ی پێ ده‌درێ که به پێی پێو‌ه‌ره‌کانی ته‌مه‌ن و ڕاده‌ی پیگه‌یشتوویی، هه‌م نوێنه‌ری دڵخوازی خۆی هه‌ڵبژێرێ و هه‌م بتوانێ خۆ به‌ربژێر بکا و خه‌ڵک ده‌نگی پێ بده‌ن، ئه‌و هه‌سته‌ی له‌لا دروست ده‌بێ که له به‌ڕێوه‌به‌ری و ئاوه‌دان‌کردنه‌وه‌ی وڵات و هه‌وڵ بۆ خۆشگوزه‌رانیی خەڵک‌دا به شداره. هه‌ر بۆیه له کاتی هه‌ڵبژاردن‌دا زۆر چالاک و ئه‌کتیڤ ده‌بێ و هه‌وڵ ده‌دا به باشترین شێوه له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن‌دا به‌شدار بێ.
کۆماری ئیسلامی له ماوه‌ی ته‌مه‌نی ده‌سه‌ڵاتداریی خۆی‌دا وای نیشان داوه که باوەڕی قووڵی بە پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئازاد هەیە و هه‌موو کاتێک هه‌وڵی داوه له رۆژی هه‌ڵبژاردن‌دا خه‌ڵکی زۆر له ده‌وری سندووقه‌کانی ده‌نگدان کۆ بکاته‌وه، بۆئەوەی بە دنیا بڵێ “امت همیشه در صحنه” هەموو کات له پشت نیزامی کۆماری ئیسلامی را‌وه‌ستاون. به‌ڵام له پشت ئه‌و تابلۆیه راستی‌یه‌کی تاڵ خۆی حه‌شار داوه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه کە نزیک به زۆربه‌ی خه‌ڵکی ئێران وه‌ک ژنان، که‌مه ئایینی‌و مه‌زهه‌بی‌یه‌کان و ته‌نانه‌ت باوه‌ڕدارانی مه‌زهه‌بی شیعه‌ش که باوه‌ڕیان به ئه‌سڵی “ولایت فقیه” نه‌بێ، به پێی قانوونی بنه‌ڕه‌تی له مافی خۆ پاڵاوتن بۆ پۆسته باڵاکانی ده‌سه‌ڵاتداری بێ‌به‌شن. بۆ نموونه: ئه‌سڵی ١١٥ی قانوونی ئه‌ساسی مافی خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرکۆماری ته‌نیا به پیاوان ده‌دا و ته‌نیا ئه‌و پیاوانه‌ش ده‌توانن به‌ربژێر بن که باوه‌ڕیان به مه‌زهه‌بی ره‌سمیی وڵات هه‌بێ.
به پێی ئه‌و ئه‌سڵه ژنان که نیوه‌ی کۆمه‌ڵگای ئێران پێک دێنن له‌و مافه بێ‌به‌ش کراون و ئه‌و پیاوانه‌ی باوه‌ڕداری مه‌زهه‌بی سوننین، یان ئایینیان جیاواز له ئیسلامه، ناتوانن له کێ‌به‌رکێی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‌دا خۆیان به‌ربژێر بکهن.
له سه‌رده‌می ئێستادا که تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تی‌یه‌کان و پێوه‌ندی‌یه ئابووری‌یه تێک‌چڕژاوه‌کان، جیهانیان داگرتوە و ژنان رۆژ به رۆژ نه‌خش و رۆڵیان له به‌رێوه‌بردنی وڵاتە جۆراوجۆرەکان‌دا به‌رچاوتر ده‌بێ، له ئیرانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی‌دا به پێچه‌وانه‌وه ده‌بینین وه‌زعییەتی ژنان رۆژ به رۆژ به‌ره‌و خراپتر ده‌ڕوا و ئه‌گه‌ر هه‌ڵسەنگاندنێکی وه‌زعی ژنان له سەرده‌می ڕێژیمی پاشایه‌تی و کۆماری ئیسلامی‌دا بکه‌ین بۆمان دەرده‌که‌وێ که ژنان ئه‌گه‌رچی له سه‌رده‌می ڕاپه‌ڕین به دژی رێژیمی پاشایه‌تی‌دا زۆر چالاک بوون، به‌ڵام دوای رووخانی سیستمی پاشایه‌تی و به ده‌سه‌ڵات‌گه‌یشتنی کۆماری ئیسلامی، چ وه‌ک تاک و چ وه‌ک توێژێکی کۆمه‌ڵگا، زیانێکی زۆری رووحی و جه‌سته‌یی‌یان پێ‌گه‌یشتوه و به جێگای به‌ره‌وپێش‌چوون بۆ وه‌دەست‌خستنی مافی زیاتر، ئارام ئارام ئه‌وی پێش راپه‌رینی ٥٧ یش وه‌ده‌ستیان هینابوو له دستیان داوه. بۆ نموونه: 27ی خاکه‌لێوه‌ی ١٣٤٢ مه‌جلیسی شووڕای میللی قانوونی پارێزگاری له بنه‌ماڵه ”قانون حمایت از خانواده”ی په‌سند کرد. له‌و قانوونە‌دا “یه‌ک لایه‌نه ته‌ڵاق‌دان قه‌ده‌غه ڕاگەیەندرابوو، چه‌ند هاوسه‌ری رێوشوێنی دژواری بۆ دانرابوو، مافی داواکردنی ته‌ڵاق بە ژنان درابوو و سه‌رپه‌رستیی منداڵ له حاڵه‌تی جیابوونه‌وه یان مردنی باوک‌دا، دەدرا به دایک و…. به دوای ئه‌وه‌دا قانوونی هه‌ڵبژاردن و داڕشتنی قانوون په‌سند کرا کە له‌و قانوونەش‌دا ماف درا به ژنان به‌شداریی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بکهن و له پێکهاتنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و شارستان و ئه‌نجومه‌نی شار و دێ‌دا به‌شدار بن. خاڵی جێگای سه‌رنج له قانوونی هه‌ڵبژاردن‌دا ئەوە بوو که دوو مه‌رجی “پیاوبوون و موسڵمان‌بوونی” لێ لاچووبوو، واته هه‌موو پێکهاته‌کانی ئێران به پێی قانوون، بێ جیاوازی ده‌یان‌توانی به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بن. کاتێک قانوونی هه‌ڵبژاردن په‌سه‌ند کرا خومه‌ینی که له قوم داده‌نیشت وتارێکی توندی به دژی ئه‌و قانوونه دا. دژکرده‌وه‌ی خومه‌ینی به تایبه‌تی له سه‌ر لاچوونی دوو مه‌رجی ” پیاو بوون و موسوڵمان‌بوون” له قانوونه‌که بوو، هەربۆیە له وتاره‌که‌ی‌دا گوتی” ئه‌وه پیلانگێڕی‌یه به دژی ئیسلام”. لە ئاکامی ئەو بیرو بۆچوونەدایە کە ده‌بینین دوای به‌ده‌سه‌ڵات‌گه‌یشتنی کۆماری ئیسلامی، ژنان نه‌ک ئه‌و مافه‌یان لێ ئه‌ستیندراوه‌ته‌وه و ناتوانن خۆیان بۆ هیچ پۆستێکی باڵای ده‌سه‌ڵات به‌ربژێر بکهن، بەڵکوو تووشی زۆر گیروگرفتی دیکه‌ش بوون و راسته‌وخۆ مافه‌کانیان پێشێل ده‌کرێ و وه‌ک مروڤی ده‌ره‌جه ٢ دێنه ئەژمار. بۆ وێنە کێشه‌ی ڕه‌چاوکردن یا نه‌کردنی “حجاب” له لایەن ژنانه‌وه بۆته قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی کۆماری ئیسلامی. چه‌ندین دامو‌ده‌زگا بۆ چاوه‌دێری به سه‌ر کردار و رفتاری ژنان‌دا پێک هاتوون که به قسه‌ی خۆیان بۆئه‌وه‌یە که‌ڕامه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تیی کۆمه‌ڵگا پارێزراو بێ. به‌ڵام ده‌بینین رۆژ به رۆژ نه‌خۆشی‌یه کۆمه‌ڵایه‌تی‌یه‌کان له په‌ره‌ئه‌ستاندن‌دان و به داخه‌وه ژنان به ده‌ره‌جه‌ی یه‌که‌م قوربانیی ئه‌و بەڵا ماڵوێرانکه‌رانه‌ن که به شێوه‌ی جۆراوجۆر روویان له کۆمه‌ڵگای ئێران کردهوه. ده‌سه‌ڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی به جێگای ئه‌وه زۆری له کچان و ژنان بکهن بۆ ڕەچاوکردنی “حجاب”، ده‌بوایه بە هاوکاریی خەڵک لە هۆکاره‌کانی ئه‌و نه‌خۆشی‌یه کۆمه‌ڵایه‌تی‌یانه‌یان کۆڵیبایه‌‌وه، چونکه زانست و ته‌جرەبه سه‌لماندوویانه هه‌تا بیروڕای گشتی نه‌توانێ به ئازادی سه‌باره‌ت به وه‌زعی شێواوی کۆمه‌ڵگا قسه بکا و ئامارێکی دروست له ده‌ستی کارناسانی ئه‌و بواره‌دا نه‌بێ، ناتوانرێ ئەو چاوه‌ڕوانی‌یە هه‌بێ که ئه‌و مه‌سه‌لانه لە لایەن دەسەڵاتەوە وەک خه‌می گشتی کۆمه‌ڵگا سەیر بکرێن و رێگا چاره‌یان بۆ بدۆزرێته‌وه. واته تاکی کۆمه‌ڵگاش ده‌بێ له چاره‌سه‌رکردنی هه‌موو گیروگرفته‌کانی پێوه‌ندی‌دار به کۆمه‌ڵگادا به‌شدار بێ و هه‌ست به‌وه بکا که وه‌ک تاک، هه‌یه و له چاره‌سه‌ری گیروگرفته‌کان و هه‌وڵی پێشخستنی کۆمه‌ڵگادا حیسابی له‌سه‌ر دەکرێ.
لێره‌دا پێویسته ئیشاڕه به‌و خاڵه گرینگه بکه‌م کە کۆماری ئیسلامی ده‌یەوێ وا نیشان بدرێ که ژنان هۆکاری گیروگرفت و شێوانی ئه‌خلاقی کۆمه‌ڵگان. ئه‌و جۆره بیرکردنه‌وەیە له جێدا دروست نیه، به‌ڵکوو ده‌بێ ئه‌و هۆکارانه ده‌ست‌نیشان بکرێن که کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و ئاقاری شێواوی و دابه‌زینی ئه‌خلاقی ده‌با. یه‌کێک له‌و هۆکارانه بایه‌خ‌نه‌دانە به تواناکانی ژن و پێشگیری لە به‌شداریی ژنان له ده‌سه‌ڵات و به‌ڕێوه‌بردنی وڵات‌داو له به‌رچاو‌نەگرتنی مافه‌کانی ژن وه‌ک مرۆڤێک که هیچ جیاوازییه‌کی له‌گه‌ڵ پیاودا نیه.
له کۆتایی دا پێویسته وه‌بیر بێنینه‌وە که ده‌سه‌ڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی و قانوونه‌کانی ئه‌و سیستمه خولقێنه‌ر‌ی سەرەکیی قه‌یرانە ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تی‌یه‌کانن. هه‌ر کات ئه‌و نیزامه توانی مافی یه‌کسان بۆ ژن و پیاو و پێکهاته نه‌ته‌وه‌یی‌یەکانی ئێران دابین بکا، ئه‌و کات ده‌توانێ به‌سه‌ر نه‌خۆشی‌یه کۆمه‌ڵایه‌تی‌یه‌کان و قەیرانە ئابووری‌یەکان‌دا که هه‌موویان سه‌رچاوه‌گرتوو له به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی‌یە، زاڵ بێ. بەڵام بەپێچەوانەوە ئه‌گه‌ر ئه‌و شێوازه تێڕوانینه بۆ قه‌یرانه کۆمه‌ڵایه‌تی‌یه‌کان هەر له په‌ره‌ئه‌ستاندن‌دا بێ، قەیرانەکان بەرینتر دەبن و هه‌ر ئه‌وە ده‌بێته هۆی داڕمانی نیزامی کۆماری ئیسلامی. چونکه نێوه‌رۆکی قه‌یرانی کۆمه‌ڵایه‌تی وه‌ک گه‌رده‌لوول وایه، هه‌تا وێرانی‌یه‌ک و زیانێکی گه‌وره دروست نه‌کا ئارام ناگرێ.
لە ژماره ٦٦٩ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
