متمانە بنەڕەتیترین پێوەندیدەری خەڵک و دەسەڵاتە و، گەورەترین سەرمایەی کۆمەڵایەتیی هەر وڵاتێکیش بریتییە لە باوەڕ و متمانەی خەڵک بە حاکمییەتی سیاسی. متمانە نێوان خەڵک و دەسەڵات دەستەبەری ئەمنیەت، ئاسوودەیی، نەزمی کۆمەڵایەتی، بەرژەوەندیی ئابووری و هاوبەشیی سیاسییە بۆ خەڵک. دەسەڵاتیش دەتوانێ بە پشتبەشتن بە متمانەی خەڵک بە هێز و ئیقتدارەوە بچێتە نێو کایە سیاسییە ناوچەیی و جیهانییەکان، هەروەها ئەم متمانەیە لەلایەک گەرەنتیی مانەوەی لە دەسەڵاتدا بەبێ توندوتیژی و ناڕەزایەتیی گشتیی خەڵک دەکا. هاوکات دەوڵەت پشتبەستوو بەو متمانەیە دەستی ئاوەڵایە لە بڕیارە گرینگە سیاسی و ئابوورییەکاندا.
لە پرسی متمانە لە حاکمییەتی سیاسیی هەر وڵاتێکدا سەرنجەکان لەسەر دەسەڵاتە. لە ئێستادا کە ڕەوتی دێموکراتیزاسیۆن زۆربەی وڵاتانی دنیای گرتووەتەوە، دەسەڵاتی سیاسی کە هەڵبژێردراوی خەڵکن، مانەوە و بەردەوامییان گرێدراوی متمانەیەکە خەڵک پێیان دەکەن، یان لێیانی دەستێننەوە. چەندی متمانەی سیاسی لە وڵات لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتدا زۆر بێ، هێمنی و سەقامگیریی پتر چێ دەبێ. بێتوو ئەم متمانەیەش لە نێواندا نەمێنێ، دەسەڵات بەرەو تاکڕەوی دەڕوا و خەڵکیش پشتی کاربەدەستان چۆڵ دەکەن و هەوڵی شکاندنی نۆڕم و یاسا و ڕێساکانی وڵات دەدەن و ئەوەش خۆی کۆمەڵێک قەیرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەدووی خۆیدا دەهێنێ.
لە کۆمەڵگەی دێموکراتیک و دەسەڵاتی گەلیدا متمانەی خەڵک بە دەسەڵات لە سێ ڕەهەنددا خۆ دەنوێنێ: متمانە بە سیستم و نیزامە سیاسی، زانستی و حقوقییەکان؛ متمانە بە نیزامی قانووندانان و هەروەها جێبەجێکار (دەوڵەت) و؛ دواجار متمانەی بە یەکدی لە پێوەندییە مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکاندا. بەڵام لە ئێرانی بندەستی کۆماری ئیسلامیدا بەهۆی ئەوەی “ئیمان و ملدان” جێی “متمانە و دەروەستی”ی گرتۆتەوە، دیاردەی بێ متمانەیی لە هەر سێ ڕەهەندەکەی باسکراودا گەیوەتە ترووپکی خۆی. لەو سۆنگەیەوە خەڵک نە باوەڕی بە قانوونی بنەڕەتی و نیزامی قانووندانان لە وڵات هەیە، نە باوەڕی بە دەوڵەت و دەزگای داد و هەروەها تەواوەتیی حاکمییەت و نیزامی سیاسییە. هاوکات لەسایەی ناکارامەیی دەسەڵات و سیاسەتە کولتوورییەکانەوە متمانەی خەڵک لەگەڵ یەکتریش خەوشدارە کە ئەمەیان بە زیانی تەواوەتیی کۆمەڵگەیە.
هاتنەسەر کاری کۆماری ئیسلامیی ئێران دەرەنجامی شۆڕشێک بوو کە خەڵک بە دژی ڕێژیمی پاشایەتی کردیان، بۆیە نیزامی سیاسیی نوێ دەبوا نوێنگەی چاوەڕوانییەکانی خەڵک بێ، بەڵام ئێستا پاش چوار دەیە لە ڕوانگەی ڕێژیمەوە “خەڵک” بریتین لەو کەمایەتییە هەرە کەمەی بەرژوەندییان لەگەڵ مانەوەی دەسەڵاتە و؛ خەڵکانی دیکەش هەر بۆوە دەشێن لە بەناو هەڵبژاردنەکاندا بێنە سەر سندووق و گەواهیی مانەوەی ئەوان ئیمزا بکەن.
متمانەی خەڵک بە دەسەڵات لە مێژووی کۆماری ئیسلامیی ئێراندا ڕەوتێکی بەردەوام بەرەو داڕمانی پێواوە. زۆرترین ئاستی متمانەی خەڵک بە دەسەڵات لە سەرەتای ساڵی 1365ی هەتاویدا بووە کە گەیشتووەتە سەدا 81، بەڵام لە ساڵی 1373دا ئاستی ئەم متمانەیە دەگاتە سەدا 10* و لەو کاتەوە تا ئێستا دەسەڵاتی سیاسی لە ئێران نەیتوانیوە متمانەی گشتیی خەڵکی هەبێ و تەنیا لە ڕێگەی زەبروزەنگ و دەسەڵاتی پۆلیسییەوە هەیمەنەی خۆی سەپاندوە.
قەیرانی ئابووری، قەیرانە کۆمەڵایەتییەکان، قەیران لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئێران لەگەڵ کۆمەڵگەی جیهانی، گەندەڵیی سیستماتیک و هەوسارپچڕاوی دەسەڵاتبەدەستان، بەفیڕۆچوونی سامانی وڵات لە پشتیوانیی گرووپە تێرۆریستی و خەڵکانی وڵاتانی دیکەدا و پێشێلکردنی ماف و ئازادییەکانی خەڵک و سەرکوتی هەر چەشنە ناڕەزایەتیدەربڕین و ڕەخنەگرتنێک لە دەسەڵات، سەرەکیترین هۆکاری بێ متمانەیی هەراوی خەڵک بە دەسەڵاتن.
هەر لە سەرەتادا بەردەوامی لە شەڕ لەگەڵ عێڕاق لە کاتێکدا هەر لە یەکەم مانگەکاندا دەکرا کۆتایی پێبێ، بەڵام لەسەر پێداگریی ڕێبەرانی ڕێژیم 8 ساڵ درێژ کرایەوە، زیانێکی گیانی و مەعنەویی قەرەبوونەکراوی بە خەڵکی ئێران گەیاند. پاش ئەم قۆناغەش ئەوەی دەبوا ئاوەدان کراباوە، ئێران نەبوو؛ شوێنی دی بوون. ئەوانەش کە دەبوا خزمەتیان کرابا و قەرەبوو کرابانەوە دیسان خەڵکی وڵات نەبوون؛ بەڵکوو لوبنان و یەمەن و سووریە و فەلەستین بوون کە لە ڕوانگەی ڕێژیمەوە لە خەڵکی ئێران لەپێشتر بوون. سامانی وڵاتیش لەجیاتی بووژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری تەرخانی پڕۆژە سەربازییەکان، دروستکردنی بۆمبی ئەتوم و مووشەک و، پشتیوانیی مادی و لۆجستیکی لە حیزبوڵڵا، حەماس، حەشدی شەعبی و حوسییەکان و؛ سیاسەتی ئاژاوەخوڵقێنی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و کردەوە تێرۆریستییەکان لە چوارقوژبنی دنیا کرا.
کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵدا چەند میلیارد دۆلار بۆ پاڵپشتیی ئەو ڕێکخراوە تێرۆریستییانەی شەڕی بەوەکالەتی بۆ دەکەن دەنێتە لاوە، بەڵام هیچ ساڵێ کۆی بودجه‌ی به‌شی ئاوه‌دانکردنه‌وەی وڵات و کەرتی پەروەردەی لە سەدا 10 زیاتر نەبووە کەچی کۆمه‌ڵێک بنیات و ناوه‌ندی ژێر ده‌سه‌ڵاتی به‌رپرسانی ئایینی و مه‌رجه‌عه مه‌زهه‌بییه‌کان، کاربەدەستانی دەستڕویشتوو ساڵانه هه‌زاران میلیارد تمه‌ن له سامانی گشتیی وڵاتیان ده‌درێتێ، بێ ئه‌وه‌ی که‌س بزانێ ئه‌و پاره به لێشاوه له کوێ و له چیدا خه‌رج ده‌کرێ و قازانجی بۆ خه‌ڵک چین؟
“حه‌وزه‌ی عیلمییه‌ی قوم”، “سازمانی ته‌بلیغیاتی ئیسلامی”، “دامه‌زراوه‌ی توێژینه‌وه و فێرکاریی ئیمام خومه‌ینی” که له ژێر ده‌سه‌ڵاتی میسباح یه‌زدیدا به‌ڕێوه ده‌برێ، “جامعه المصطفی العالمیه” که له بەردەستی ئایه‌توڵڵا مه‌کارم شیرازی دایە، “دامه‌زراوه‌ی دایه‌ره‌تولمه‌عارفی فیقهی ئیسلامی”، “دامه‌زراوه‌ی بڵاوکردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی ئیمام” که سه‌ید حه‌سه‌ن خومه‌ینی ده‌یگێڕێ، “بنیاتی ئێرانناسی” کە محەممەد خامنەیی، برای سەید عەلیی ڕێبەری کۆماری ئیسلامی بەڕێوەی دەبا، “بنیاتی سه‌عدی، دایه‌ره‌تولمه‌عارف و فه‌رهه‌نگستان” کە غوڵامعەلی حەداد عادل، خەزووری کوڕی خامنەیی سەرۆکایەتیی دەکا، “زانکۆی موته‌هیری”، “فه‌رهه‌نگستانی هونه‌ر”، “کتێبخانه‌ی ئایه‌توڵڵا مه‌ڕعه‌شی” ناونیشانی بەشێک لەو ده‌یان شوێن و دامه‌زراوانانەن که هه‌ر کام لەوان ساڵێ له نێوان 15 هه‌تا 450 میلیارد تمه‌نیان به‌به‌لاش ده‌درێتێ، بێ ئه‌وه‌ی ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌ت بۆ خۆیشی ده‌سه‌ڵاتی هیچ جۆره چاوه‌دێرییه‌کی به‌سه‌ر جۆری چالاکی و چۆنیه‌تیی خه‌رجکردنی ئه‌و هه‌زاران میلیارد تمه‌نه هه‌بێ که له باخه‌ڵی خه‌ڵک ده‌ری دێنن و له حسێبی ئه‌وانی ده‌که‌ن.
ڕۆژ نییه له ئێران گه‌نده‌ڵییه‌ک له‌قاو نه‌درێ، جا ئه‌و گه‌نده‌ڵییه له ڕێکخراو و دامه‌زراوه‌یه‌کی ده‌وڵه‌تی بێ، یان ناوه‌ند و بنیاته گشتییه‌کان. بانکه‌کان، شاره‌داری، بیمه، گومرک، ته‌عاونییه‌کان، بنیاته ماڵییه‌کان و هه‌موو ئه‌و جێیانه‌ی که پووڵیان لێیه و سیستمی چاوه‌دێری تێیاندا لاوازه. گه‌نده‌ڵی له کۆماری ئیسلامیدا هه‌موو کاتێ یه‌کێک له جۆره‌کانی دابه‌شکردنی سه‌رچاوه‌کانی وڵات له نێوان کاربه‌ده‌ستان و به‌رێوه‌به‌رانی وڵاتدا بووه و حکومه‌ت هه‌موو کاتێ ویستوویه‌تی و ئه‌وه‌ش یارمه‌تیی به هاوپێوه‌ندیی سیاسیی نێوخۆیی رێژیم کردوه. ئەوەش کە لەو نێوەدا نە قەت خوێندراوەتەوە و نە لەلای دەسەڵات بایەخی بووە، دیسان خەڵک و بەرژەوەندییەکانیان بووە.
لە ئێستادا ڕێژیم لە بڕگەیەکی دیکەی مێژووی تەمەنیدا جارێکی دی ڕووی لەو “خەڵک”ەیە کە لەلایەک بەرگەی گوشار و گەمارۆکان _لەپێناو مانەوەی خۆیان لە دەسەڵاتدا_ بگرن و لەلایەکی دیکەش بە متمانەپێکردن بە ڕێژیم لەو تەنگانەیەیان ڕزگار بکەن. بەڵام ڕوونە و ئاشکرایە کە خەڵک لەمێژە ڕیزی خۆیان لە دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی ڕێژیم جیا کردۆتەوە. خەڵک خۆیان ڕێک خستووە و ئامادەیی ئەوەیان تێدا هەیە کە بە گژی ڕێژیمدا بچنەوە و بەرەوپیلی هەر هەل و دەرفەتێکیش دەچن کە بەڵای ڕێژیمیان لەکۆڵ بکاتەوە.
***
* توێژینەوەی “هۆکاری شوێندانەر لە متمانەی سیاسیدا” لە زانکۆی سەنعەتی شەریف
