گه‌شه‌ی دیارده‌ی تیرۆریزم له ئاستی بان ده‌وڵه‌تی له چه‌ند ده‌یه‌ی دواییدا بۆته هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی و حه‌وزه‌ی جۆراوجۆر و لایه‌نی جۆراوجۆری نێوده‌وڵه‌تی به‌خۆوه خه‌ریك كردوه. یه‌كێك له‌و بوارانه بریتیه له یاسای نێوده‌وڵه‌تی.
زۆرێك له بیرمه‌ندانی یاسای نێوده‌وڵه‌تی گومانیان له‌وه هه‌یه بتوانرێ له‌و حه‌وزه‌یه‌دا به‌ستێنه‌كانی هه‌نگاوی كارا بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و دیارده‌یه فه‌راهه‌م بكرێ، هه‌ر ئه‌وه‌ش وای كردوه به‌ره‌وپێشچوون له‌و ڕێچكه‌یه‌دا زۆر هێواش و خاو بێ. هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گێڕنه‌وه كه له ڕووبوڕووبوونه‌وه‌ی تیرۆردا ناچار به به‌كارهێنانی هێز ده‌بین و ئه‌وه له كاتێك دایه له نەزمی نوێی جیهانی و له چوارچێوه‌ی پێكهاتنه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا، به‌كارهێنانی هێز و ته‌نانه‌ت هه‌ڕه‌شه‌ی به‌كارهێنانی هێز قه‌ده‌غه كراوه، مه‌گه‌ر له چه‌ند حاڵه‌تێكی دیاریكراودا (مه‌نشووری ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان مادده‌ی 2).
یه‌كه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ تێگه‌یشتنی هاوبه‌شی وڵاتان له دیارده‌ی تیرۆریزم، كۆنڤانسیۆنی به‌رگرتن و سزادانی تێرۆریزمه كه به كۆنڤانسیۆنی ژنێڤ ناسراوه و ساڵی 1937 ده‌رچووه. له‌وساوه تا ئێستا جیاوازیی گه‌وره له‌سه‌ر تێگه‌یشتنی وڵاتان له تێرۆریزم له لایه‌كه‌وه و شێوازه‌كانی ئه‌نجامدانی تیرۆر له لایه‌كی دیكه‌وه ڕووی داوه، به‌شێوه‌یه‌ك كه ئه‌مڕۆكه كه‌متر تیرۆریزم له ئاستی نێوخۆی وڵاتاندا قه‌تیس ماوه‌ته‌وه و فۆڕم و شێوازی ته‌واو نێوده‌وڵه‌تی وه‌رگرتوه.
ئاڵۆزی چه‌مكی تیرۆریزم و به‌رژه‌وه‌ندیی وڵاتان وای كردوه تا ئێستا پێناسه‌یه‌كی گشتگیر و كۆكه‌ره‌وه له سه‌ر تیرۆریزم بوونی نه‌بێ و له هه‌مان كاتدا سازوكاری گشت‌په‌سه‌ند بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا دانه‌مه‌زرابێ. له‌وانه‌یه هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌و كه‌مایه‌سیه گرێ خواردنی چه‌مكی تیرۆریزم بێ له‌گه‌ڵ پرسی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌ره‌وه‌ریی وڵاتان، كه هه‌ر وڵاته و به ڕبه‌ی خۆی ده‌یپێوێ.
سه‌ره‌ڕای نه‌بوونی پێناسه‌یه‌كی یه‌كگرتوو بۆ تیرۆر، به هه‌ڵدانه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كه هه‌ندێكیان ناوچه‌یی و هه‌ندێكیان گشتگیرترن ده‌توانین ئه‌و كردارانه وه‌ك كرداری تیرۆریستی پۆلێن بكه‌ین:
كرداری نایاسایی دژی ئاسایشی فڕۆكه‌ی مه‌ده‌نی؛ تاوان دژی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه پارێزراویی نێوده‌وڵه‌تیان هه‌یه، وه‌ك دیپلۆمات و نێرده سیاسیه‌كان؛ دزی یان هه‌ر چه‌شنه ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنێكی نایاسایی مادده ئه‌تۆمییه‌كان، كرداری نایاسایی دژی دامه‌زراوه نه‌وتییه‌كان، به‌بارمته گرتن، دابین كردنی دارایی تیرۆریستان و …
به سه‌رنجدان به به‌ڵگه‌نامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌توانین پێوه‌ره‌كانی تیرۆر ده‌ستنیشان بكه‌ین و كرداره تیرۆیستیه‌كان و ئه‌و لایه‌نانه‌ی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن بناسێنین. كه‌واته به كورتی ده‌توانین بڵێین هه‌ر كردارێكی توندوتیژ كه له لایه‌ن تاك، گرووپ، ڕێكخراو یان ده‌وڵه‌تێك ئه‌نجام ده‌درێ و ده‌بێته هۆی دروست كردنی ترس و دڵه‌ڕاوكێ و، به مه‌به‌ستی سیاسی ئه‌نجام ده‌درێ به تیرۆر داده‌نرێ.
لێره‌دا پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئایا ده‌كرێ وڵاتێك به تیرۆریست له قه‌ڵه‌م بدرێ و بگوترێ فڵان ڕێژیمی سیاسی، ڕێژیمێكی تێرۆریسته و به‌و پێیه له به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگەی نێوده‌وڵه‌تیدا به تاوانبار بناسرێ و به‌رپرسیاره‌تیی نێوده‌وڵه‌تی لێ بكه‌وێته‌وه؟
به هه‌ڵدانه‌وه‌ی ده‌قی به‌ڵگه‌نامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌و ده‌ره‌نجامه ده‌گه‌ین كه چه‌مكێك به ناوی ده‌وڵه‌تی تیرۆریست پێناسه نه‌كراوه و تا ئێستا هیچ ده‌وڵه‌تێك به‌هۆی ئه‌نجامدانی كرداری تیرۆریستی له لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه سه‌ركۆنه یان تاوانبار نه‌كراوه. ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به ده‌وڵه‌تان له‌و باره‌وه دانی پێدا نراوه، پشتیوانی له تیرۆره. واته ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تێك به دابینكردنی سه‌رچاوه‌ی دارایی یان داڵده‌دان یان پڕ چه‌ك كردن یان پشتیوانی مه‌عنه‌وی تیرۆریستان تاوانبار بكرێ ئه‌وا به‌و ده‌وڵه‌ته ده‌گوترێ پشتیوانی تێرۆر.
دوابه‌دوای هێرشه تیرۆریستییه‌كه‌ی نیۆیۆرك له ساڵی 2001دا، ڕێچكه‌یه‌كی نوێ له خوێندنه‌وه‌ی چه‌مكی تیرۆریزم سه‌ری هه‌ڵداوه كه بازنه‌ی كرداره تێرۆریستیه‌كان و ئه‌نجامده‌رانی فراوانتر ده‌كاته‌وه. به پێی ئه‌و ڕێچكه حوقووقی و سیاسیه كه تا گه‌یشتن به كۆده‌نگیه‌كی نێوده‌وڵه‌تی و په‌سندكردنی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی یاسایی مه‌ودایه‌كی زۆری هه‌یه، به‌كارهێنانی هێز دژی پشتیوانانی تیرۆر به‌شێك له ڕه‌واییه‌تی وه‌رگرتوه و ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تێكی پشتیوانی تێرۆر وه‌ك هه‌ر ڕێكخراوێكی تیرۆریستی دیكه دانی پێدا نراوه. هێرشی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانان بۆ سه‌ر عێڕاق له‌و چوارچێوه‌یه‌دا جێگای ده‌بێته‌وه (سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی بوونی چه‌كی كۆكوژ له لایه‌ن سه‌ددامه‌وه به هۆكاری هێرشه‌كه دانرا).
به تێرۆریست ناساندنی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی وه‌ك به‌شێك له سوپای قانوونی كۆماری ئیسلامی له لایه‌ن ئه‌مریكاوه هه‌نگاوێكی تره به‌و ئاراسته‌یه‌دا كه پارێزراویی ده‌وڵه‌تان وه‌ك ده‌وڵه‌تی تیرۆریست كه‌مڕه‌نگ ببێته‌وه. هه‌رچه‌ند لێره‌دا ته‌نیا ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا ئه‌و هه‌نگاوه‌ی ناوه، به‌ڵام به سه‌رنجدان به هه‌ژموونیی ئه‌مریكا به‌سه‌ر دامه‌زراوه یاساییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و كاریگه‌ریی له سه‌ر وڵاتانی ڕۆژئاوا، گرینگیی ئه‌و ئاراسته نوێیه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێ.
ته‌وژمی گۆڕانكارییه‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و گه‌شه‌ی توندڕه‌وی ئایینی و تایفی له ناوچه‌داو، دۆزینه‌وه‌ی شوێنپێی كۆماری ئیسلامیی ئێران له هه‌موو ئه‌و ناسه‌قامگیرییانه‌دا وای كردوه ئه‌وڕۆكه نه‌ته‌نیا ئه‌مریكا و ئیسڕاییل و نه‌یاره عه‌ڕه‌به‌كانی ئێران، به‌ڵكوو زۆربه‌ی وڵاتانی ڕۆژئاواو ته‌نانه‌ت ڕۆژهه‌ڵاتیش به‌و قه‌ناعه‌ته گه‌یشتوون كه پێویسته به‌ر به سه‌ركێشیه‌كانی ئێران له گه‌شه‌دان به به‌رنامه‌ی ئه‌تۆمی و مووشه‌كی دوورهاوێژ و ده‌ستوه‌ردان له كاروباری وڵاتان بگیردرێ.
كۆماری ئیسلامی ڕۆژ به ڕۆژ له پێوه‌ره‌كانی ده‌وڵه‌تێكی نابه‌رپرسیار له ئاست خه‌ڵكی ئێران له لایه‌ك و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی له لایه‌كی تر نزیكتر ده‌بێته‌وه. سه‌ركوتی بزووتنه‌وه ڕزگاریخوازه‌كانی نێو ئێران و هاندانی میلیشیا توندڕه‌وه‌كانی شیعه و سوننی بۆ كوشتاری خه‌ڵكی بێتاوانی سووریه و عێڕاق و لوبنان و فەلستین و… هه‌روه‌ها هه‌وڵدان بۆ ناسه‌قامگیری له گه‌رووی هه‌روموزدا وه‌ك گه‌وره‌ترین ڕێڕه‌وی وزه‌ی جیهانی، كۆمه‌ڵگەی نێوده‌وڵه‌تی به‌ره‌و چه‌شنێك له یه‌كهه‌ڵوێستی دژی كۆماری ئیسلامی پاڵ پێوه ده‌نێ كه به‌رده‌وامیی ئه‌و ڕێژیمه كاریگه‌ریی له سه‌ر كۆی نه‌زمی جیهانی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ده‌كا. ئه‌گه‌ر بێتو كۆمه‌ڵگەی نێوده‌وڵه‌تی له به‌رامبه‌ر سه‌رپێچیه‌كانی كۆماری ئیسلامی له ڕێسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بێده‌نگ بێ، ئه‌وا كۆی ڕه‌واییه‌تی په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی دابینكاری نه‌زمی جیهانی ده‌چێته ژێر پرسیارو ده‌رفه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی ده‌سه‌ڵاتی له‌و چه‌شنه له گۆشه و كه‌ناری جیهان ده‌ڕه‌خسێ و ده‌بێته مه‌ترسیی گه‌وره له سه‌ر ئه‌من و ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی. لێره‌دایه كه‌مایه‌سیی سیسته‌می نێوده‌وڵه‌تی له ده‌ست به‌ستراوی له ئاست به‌كارهێنانی هێز دژی ڕێژیمه ناپه‌رپرس و كێشه‌خوڵقێنه‌كان زیاتر ده‌رده‌كه‌وێ. فره‌یی جه‌مسه‌ره‌كانی ده‌سه‌ڵات و ناكۆكیی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان، له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی چاونووقاندنی دامه‌زراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی وه‌ك ئه‌نجومه‌نی ئاسایشه له ڕه‌فتاره نابه‌رپرسانه و ئاژاوه‌گێڕانه‌كانی كۆماری ئیسلامی و ته‌نیا به دووباره داڕشتنه‌وه و پێناسه كردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه كه ده‌توانرێ نه‌زمی جیهانی له ڕێژیمه سیاسییه‌كانی وه‌ك ئێران بپارێزرێ.
