وەرگێڕان بۆ کوردی:
سیروان موساپوور
سەرەنجام دوای 22 مانگ وتووێژی بەردەوامی نێوان كۆماری ئیسلامیی ئێران و وڵاتانی ناسراوا بە 1+5، ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەنێوان لایەنەكاندا واژۆ كرا. بەپێی برگەكانی ئەو ڕێككەوتننامەیە، بڕیارە لە ماوەی چەند مانگی داهاتوو و دوای بڵاوكردنەوەی ڕاپۆرتی بەناو «راستی آزمایی»ی ئاژانسی وزەی ناوكی، سەبارەت بە ئەنجامی پڕاكتیكیی بەڵێنەكانی ڕێژیم، گەمارۆ ئابوورییەكانی سەر ئێران لەلایەن ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە هەڵگیرێن.
هەرچەند گرفتە زۆرەكانی ئابووریی ئێران سەرچاوەیان لە سیاسەتە گەورە و (كلان)ـەكانی ڕێژیم لە بوارە سیاسیی و ئابوورییەكان و لە دوو ڕەهەندیی نێوخۆیی و دەرەكی دا گرتووە و بۆ ساڵانی پێش سەپاندنی تەحریمەكان دەگەڕێتەوە، بەڵام تەحریمەكانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بەتایبەت لە ساڵی 1391ەوە كە بەشێوەیەكی بێ‌پێشینە پەرەی بە پانتایی و ڕەهەندەكانی دا، پێكهاتەی ئابووریی گەندەڵ و تێكشكاوی ئێرانی بەشێوەیەك تووشی زەبری گورچوبڕ كرد كە دەسەڵاتدارانی ڕێژیم و لەسەرووی هەموویانەوە خامنەیی ناچار بە پاشەكشە و دەست هەڵگرتن لە بەرزەفڕیی ناوكی و قبووڵكردنی مەرجەكانی كۆمەڵگەی جیهانی كردووە.
لەو ماوەیەدا كۆماری ئیسلامی زۆری هەوڵ دا لەڕێگەی فرۆشتنی نەوت كە لەڕاستیدا سەرچاوەی سەرەكیی داهات و دابینكردنی ئەرز (پارەی بیانی)ی پێویستییەتی، لە بەرامبەر گوشاری گەمارۆكاندا خۆی ڕاگرێ، بەڵام تەحریمە هۆشمەندەكان بەتایبەت تەحریمی بانكەكان و دامەزراوەكانی ڕێژیم و سەپاندنی سزا بەدژی ئەو وڵات و كۆمپانیایانەی كە گرنگییان بە تەحریمەكانی دژ بە ئێران نەدابوو، لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانانی و پچڕاندنی ڕیگاكانی دەسڕاگەیشتنی ئێران بە داهاتی فرۆشتنی نەوت، زیاتر لە پێشوو ئەڵقەی گەمارۆكانی بۆ سەر دەسەڵاتدارانی رێژیم توند كردبوو.
لەم پێناوەدا دەسەڵاتدارانی ڕێژیم بۆ چوونەدەر لە قەیران، دەورلێدانی تەحریمەكان و كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی و لە هەمان كاتدا وەدەسهێنانەوەی داهاتەكانی سەرچاوەگرتوو لە هەناردەكردنی نەوت دەستیان بۆ هەموو جۆرە پیلان و فرتوفێڵێك درێژ كرد. بە هەرزان فرۆشتنی نەوت، هەناردەكردنی لەژێر ناو و ئاڵای وڵاتانی دیكە و دیارە زۆرجار وڵاتانی ون و بێ‌ناو، فرۆشتنی نەوت بە دراوی باو لە وڵاتی كڕیار و گۆڕینەوەی داهاتی وەدەستهاتوو بە دۆلار یان دراوە موعتەبەرەكانی دیكەی جیهانی كە تێچووی زۆریشی هەڵگرتووە، لەو فێڵانە بوون كە كۆماری ئیسلامی پەنای بۆ بردوون. دەسەڵاتدارانی ڕێژیم تەنانەت فرۆشتنی نەوت لە بەرامبەر كاڵا واتە مامەڵەی كاڵا بە كاڵاشیان تاقی كردەوە كە لەڕاستیدا بێجگە لە فڕێدان و بەفێڕۆدانی سامان و دارایی جەماوەری خەڵكی ئێران ناتوانرێ نێوی دیكەی لەسەر دابنرێ. زێدەڕۆیی نیە ئەگەر بڵێین لە ماوەی سەپاندنی تەحریمەكان بەسەر ئێراندا، چەندین ملیارد دۆلار لە سەرمایەكانی وڵات بەبا ڕۆیی.
بەرتیلدان و پێدانی پاره‌یه‌کی زۆر و زەبەڵاح بە كۆمپانیا پلە دوو و پلە سێیەكانی بواری نەوت لە ناوچەكەدا بۆ كەڵك وەرگرتن لە نێو و ئیمتیازی ئەوان بۆ هەناردەكردنی نەوت، فرۆشتنی نەوت لە ڕێگەی كەسەكان و كەڵك وەرگرتن لە حیسابی بانكیی ئەوان بۆ دابینكردنی ئەرزی پێویست، كە لە زۆر بابەتی وەك مەسەلەی بابەكی زنجانیدا بوو بەهۆی ونبوونی چەندین ملیارد دۆلار، لەو كردەوانە بوون كە ڕێژیم لە چەند ساڵی ڕابردوودا بۆ دەورلێدانی تەحریمە ئابوورییەكان و وەدەسهێنانی داهات و بە واتایەكی دیكە بۆ ملكەچ نه‌كردن بۆ ویستەكانی كۆمەڵگەی جیهانیی و ڕانه‌گرتنی پیتاندنی یۆرانیۆرم و چەرخەی ناوكی، دەستی بۆ بردن. بەم حاڵە هەروەك دیتمان ڕێژیم لە تەواوێتیی خۆیدا ناچار بوو بێتە بەردەم مێزی وتووێژ و بۆ ڕزگاربوون لە گۆشەگیریی و تەریك كەوتنەوەی نێونەتەوەیی و گوشاری كەمەرشكێنی ئابووری و كۆتاییهێنان بۆ تەحریمەكان كە لەو چەند ساڵە چین و توێژە هەژارەكانی كۆمەڵگەی تووشی دەستەوەستانیی و داماویی كردبوو، ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی واژۆ بكا.
گومان لەوەدا نیە هەڵوەشانەوەی تەحریمەكان لە چەند ساڵی داهاتوو و لە درێژخایەندا، كاریگەری گەلێ قووڵ و شوێندانەر لە برەوسەندن و گەشەكردن و بووژانەوەی ئابووریی خەساردیتووی ئێراندا دێنێ. هەنووكە زۆر لە وڵاتە پیشەسازییەكانی جیهان و كۆمپانیا گەورەكانی دەرەوە، لە هەموو بەشە ئابوورییەكان بەتایبەت لە بوارەكانی نەوت و گاز، پێترۆشیمی، فڕۆكەوانیی و ئۆتۆمبێل سازیی و خواردەمەنییەكان، ئامادەن سەرمایەگوزاریی لە ئێراندا بكەن یان كاڵا و شتوومەكی بۆ بنێرن. لەم پێوەندییەدا، «زیگمار گابریل» وەزیری ئابووریی و وزەی وڵاتی ئەڵمان، هاوڕێ دەگەڵ نوێنەرانی ژمارەیەك لە كۆمپانیاكانی ئەو وڵاتە گەیشتە ئێران. بە وتەی بەشی فارسیی «دویچە ولە» ی دەنگی ئەڵمان، یەكیەتیی پیشەسازیی ئەو وڵاتە بەنیازە ساڵانە 10 ملیارد یۆرۆ كاڵا و شتومەك و كەرەسەی جۆراوجۆری پیشەسازیی هەناردەی ئێران بكا.
هەروەها وەزیری دەرەوەی فەڕانسە «لوران فابیوس» گەیشتە ئێران و ئامادەیی وڵاتەكەی بۆ پەرەپێدانی پێوەندییە ئابووریی و بازرگانییەكان و بەشداریی كارا لە بازاڕەكانی ئێرانی، دەگەڵ بەرپرسانی ڕێژیم هێناوەتەگۆڕێ. بێجگە لەمەش، كۆمپانیا چینی، ژاپۆنی، ئیتالیایی و تەنانەت ئەمریكییەكانیش ئامادیی و حەزی خۆیان نیشان داوە لە بەشە جۆراوجۆرەكانی ئابووری سەرمایەگوزاریی بكەن و لە نۆژەنكردنەوەی ژێرخانە ئابوورییەكانی ئێراندا بەشدار بن. جێگەی ئاماژەپێدانە دوای هەڵوەشانەوەی تەحریمەكان، تەواوی داراییە بلۆك كراوەكانی ئێران كە دەگوترێ زیاتر لە 100 ملیارد دۆلارە، ئازاد دەكرێن و ئەگەر ڕێژیم بە شێوازێكی باش ئەم سەرمایە گەورانە بخاتەنێو چەرخەی ئابووریی ئیرانەوە، بێ‌شك هەنگاوێكی گەورە لەپێناو برەودان و بووژاندنەوەی ئابووریی هەڵدەگیرێ.
لەگەڵ ئەمەشدا دەبێ بگوترێ پڕۆسەی گەشە و پەرەسەندنی ئابووریی تووشی گەلێك كۆسپ و گرفتی ئاڵۆزە كە لەلایەك ڕیشەی لە پێكهاتەی نەزۆك و نائەكتیڤیی ئابووریی مەسرەفی و لە هەمان كاتدا یەك بەرهەمیی ئێراندا هەیە و لەلایەكی دیكەوە بۆ سیاسەتە كەلان و گەورەكانی ئێران دەگەڕێتەوە كە لەڕاستیدا هۆكاری سەرەكیی ئەم داته‌پینه ئابوورییە لە زیاتر لە سێ دەیەی ڕابردوودایە. بۆنموونە دەتوانرێ ئاماژە بە بارودۆخی ئابووریی لە كاتی شەڕی 8 ساڵەدا بكرێ كە بەهۆی ئەم شەڕهەڵایساندنە، ڕێژیم هەزاران ملیارد دۆلاری خەسارەت تووشی خەڵكی ئێران كرد؛ یا دەتوانرێ ئاماژە بە ڕەوشی قۆناغی بەناو «بازسازیی» بكرێ كە لەو كاتەوە تا ئێستا بەشە گەورەكانی ئابووریی، بەتایبەت لە بەشی نەوت و گاز، لەژێر دەسەڵاتی پاسداران دایە؛ سەدسازیی لەڕادەبەدەر كە بۆتەهۆی وشكبوونی دەریاچە و تاڵاوەكان و بەفیڕۆچوونی سەرچاوە ئاوییه ژێرزەوییەكان و، هەروەها لە هەمووانیش گرنگتر یارمەتییە ملیاردییەكان بۆ ڕێكخراوە توندئاژۆ ئیسلامییەكان لە گۆشە و كەناری جیهان، لەو خەرجییە زۆرانە بوون كە ئابووریی ئێران و جەماوەری زەحمەتكێشی خەڵكی ئێرانی لەپێ خستووە.
فاكتەرە پێكهاتەییەكانی وەك لێنەهاتوویی لە بەڕێوەبەرێتیی كەلانی ئابووری، گەندەڵیی دارایی هەمەلایەنە و بەربڵاو لە سیستەمی بانكیی وڵاتدا (ئیختلاسی 3هەزار ملیارد تمەنی)، بەخشینی ئیمتیازگەلی لەڕادەبەدەر بە «ئاغازادە و ئازیزان»ی نزیك لە دامودەزگای دەسەڵات، ئابووریی ڕانتی لە هەموو بەشەكان بەتایبەت له پیشەسازیی نەوت و گازدا، پشكی زۆری دامەزراوە و ڕێكخراوە سەروویاساییەكان و بەدوور لە چاوەدێریی دەزگای بەڕێوەبردن لە سەروەت و سامانی وڵات وەك بونیادی موستەزعەفان، بونیادی شەهید و بونیادی ئاستانی قودسی ڕەزەوی كە ڕادەی سامان و داراییەكەیان تەنیا داروده‌سته‌ی رێبه‌ری رێژیم لێی ئاگادارن،؛ هەموو ئەوانە لە لەمپەرە جیددییەكانی بەردەم گەشە و پێشكەوتنی ئابووریی ئێرانن.
بێجگە لەمەش دەتوانرێ ئاماژە بە ڕۆڵی ڕووخێنه‌ری سوپای پاسداران لە ئابووریی ئێران و بەتایبەت لە بواری نەوت و گازدا بكرێ. لە ماوەی سێ دەیەی دواییدا و بەتایبەت دوای شەڕی هەشت ساڵەی ڕێژیم له‌گەڵ عێراق، سوپای پاسداران بۆتە گەورەترین کارتێل و غولی ئابووری و بێ‌گەڕانەوە بۆ دەوڵەت و پێویستیی وڵامدانەوە پێی، بە كەیفی خۆی ئەسپی خۆی لە گۆڕەپانی ئابووریی وڵاتدا تاو دەدا. لە چەند ساڵی دواییدا و لە كاتی نەبوونی كۆمپانیا دەرەكییەكاندا تەواوی ئیمتیازەكانی پێوەندیدار بە دۆزینەوە دەرهێنانی نەوت و گاز لە كەنداوی فارس و ناوچە پڕ لە نەوتەكانی تری وڵاتی بەدەستەوە بووە. لەم پێوەندییەدا بێ‌هۆی نیە كە سوپای پاسداران و هەموو دامەزراوە ئابوورییەكانی دەرەوەی كۆنترۆڵ و چاوەدێریی دەوڵەت، لە ڕەوتی دانوستانە ناوكییەكان‌دا، جار نا چارێك، تووڕه‌یی خۆیان نیشان دەدا و ته‌نانه‌ت به ئاشكرایی دژایەتییان دەگەڵ دەكرد.
لە كۆتاییدا دەبێ وەبیر بێنینەوە له‌گەڵ هەموو ئەو که‌ند كۆسپانه‌ی ئاماژەیان پێ‌كرا، هەڵوەشانەوەی تەحریمە ئابوورییەكان كاریگەریی لەسەر كاروباری برەوسەندنی ئابووریی و كەمبوونەوەی دواهاتەكانی تەحریمەكان وەك دابەزینی ڕێژەی بێكاری، پێشگرتن لە ڕاوەستان و ڕكوودی ئابووری و زیادكردنی بەرهەمی كارگە و كارخانەكان، گەشەی بازرگانیی نێوخۆیی و دەرەكی، ئاسانكاریی لە هەناردە و هاوردەكردنی كاڵاكان و پێداویستییە گشتییەكان … دەبێ. كرێكاران، زەحمەتكێشان و توێژە مامناوەندییەكانی كۆمەڵگە نیشانیان داوە هەركات بارودۆخی ئابووری بەرەو باشتربوون و گەشانەوە بچێ، هەركات نەدارەكانی كۆمەڵگە كەڵكەڵەی ژیان و گوزەرانیان كەمتر بێ و بۆ دابینكردنی بژێویی ژیان وەتەنگ هەڵنێیەن، ترسی دەركران لە كار و بێكاریی و لە دەرەنجامی ئەوەشدا نەداریی و برسیەتی منداڵەكان و گرفتە ڕۆژانەییەكانی دیكەیان نەبێ؛ بێ‌گومان بیر لە بابەتگەلی دیكەی وەك ئازادییە كۆمەڵایەتییەكان و مافی بەهرەمەندبوون لە نیعمەت و ئیمكاناتەكانی دیكە دەكەنەوە.
لە ژماره ٦٦١ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
