و:سیروان مووساپوور
ئایا شەڕی جیهانیی سێیەم ڕوو دەدا؟
لە نزیكەی 100 ساڵی ڕابردوو بە هۆكارگەلی جۆراوجۆر بۆ وێنە دژیەكیی بەرژەوەندییەكان، ناكۆكییە ئایدۆلۆژییەكان، ڕەگەزپەرستی و تەنانەت ترس (شەڕی پێشگیرانە) بە سەدان شەڕی گەورە و بچووك لە جیهاندا ڕوویان داوە كە گەورەترینیان شەڕی جیهانیی یەكەم و دووەم بووە كە بە دەیان ملیۆن نیزامیی و دەیان ملیۆن غەیرەنیزامی گیانیان لەدەست دا و زۆر ناوچەی جیهانیش وێران و كاول بوون. شەڕی وێتنام، شەڕی نێوخۆیی لە یۆگسلاڤیای پێشوو، كوشتاری ڕوواندا، شەڕ لە نیمچەدورگەی كۆریا و شەڕەكانی ئیسرائیل و عەرەبەكان و هەروەها شەڕەكانی كەنداوی فارسیش وێڕای زەبری توندیان لە ئابووریی جیهان، گیانی ملیۆنان كەسیشیان ئەستاندوە و ملیۆنان كەسی دیكەشیان تووشی ئاوارەیی و سەرگەردانی كردووە.
دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانی، دژایەتییە ئایدۆلۆژییەكان و ململانێ ناتەندروستەكانی نێوان بلوكی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات بۆ دەیان ساڵ جیهانیان تووشی قۆناغێك كرد كە بە شەڕی سارد بەناوبانگە كە لەم قۆناغەشدا هەزاران ملیارد دۆلار لە سەرمایەی وڵاتانی جیهان بەتایبەت ئەمریكا و شوڕەوی پێشوو لەڕێگەی وەدیهێنان و بەرهەمهێنانی ئامرازەكانی شەڕ بەتایبەت چەكە كۆمەڵكوژەكان خەرج كرا. بەهەمهێنان و پاشەكەوتكردنی چەكە ناوكییەكانی ئەمریكا و ڕووسیا بۆ ماوەی دەیان ساڵ سێبەری مەرگ و ئاگری بەسەر جیهاندا كێشابوو و ئەگەر شەڕێك ڕووی دابایە، بێ‌گومان لەسەدا نەوەدونۆی ژیانی سەر گۆی زەوی لەنێو دەچوو! هەرچەند دوای هەڵوەشانەوەی سۆڤیەت و كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و جێبەجێكرانی زنجیرە ڕێككەوتنەكانی ئیستارت (پەیمانی كەمكردنەوەی چەكە ناوكییەكانی نێوان ئەمریكا و ڕووسیا) ئەگەری هاتنەئارای شەڕی جیهانی كەم بۆتەوە، بەڵام ئەمر مەترسییە هەروا درێژەی هەیە بەشێوەیەك كە ساڵی پار لە كاتی قەیرانی ئۆكراین و خرانەسەری كەریمە بۆ سەر خاكی ڕووسیا، پووتین بڕیاری دابوو لە حاڵەتی پێویستدا چەكە ئەتۆمییەكان بخانە دۆخی ئامادەباشیەوە. هاوسەنگی هێز لەنێوان ڕووسیا و ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی یەكێك لە كۆسپە سەرەكییەكانی گۆڕانی شەڕی سارد بۆ شەڕی جیهانیی سێیەم بوو. بەداخەوە بەهۆی نەبوونی نەزم و دادپەروەریی و لەبەرچاوگرتنی مافەكانی مرۆڤ لە پێوەندییە نێونەتەوەییەكان و پێكهاتەی نادادپەروەرانەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و دامەزراوەكانی (بە تایبەت ئەنجوومەنی ئاساییش) هێز و دەسەڵات قسەی یەكەم و كۆتایی لە جیهاندا دەكا و هەنووكەش هاوسەنگیی هێز لە ئاستی جیهانیدا لەمپەری سەرەكیی ڕوودانی شەڕی جیهانیی سێیەمە، ئەگینا بوار و بەستێنی شەڕە بەربڵاوەكان و تەنانەت شەڕی جیهانی لەبارە! بەگشتی دەتوانین بڵێین هاوسەنگیی هێز دەتوانێ كۆسپی ڕوودانی شەڕ بێ تەنانەت لە حاڵەتی دژیەكیی توندی بەرژوەندییەكان یان دژایەتیی توندی ئایدۆلۆژیكی (دیارە بێجگە لە چەند بابەتێكی كەم)، بەڵام ئایا ئەم هاوسەنگییە هەروا دەمێنێتەوە؟ دەخوا وڵاتە بەهێزەكانی ئێستای جیهان لە حاڵەتی دیتنی دابەزینی هێز و دەسەڵاتیان، كردەوەی دژومنكارانە ئەنجام نادەن؟ لە داهاتوودا كام وڵاتانە دەبنە زلهێزەكانی جیهان؟ ئایا لە حاڵەتی گۆڕانی جێگەی هێزە جیهانییەكاندا بابەتی مافەكانی مرۆڤ باشتر دەبێ یان خراپتر؟ لە خوارەوە لە چوارچێوەی وتارێكدا تاوتوێی داهاتووی هێزە جیهانییەكان دەكەین و وڵامی پرسیارەكانی سەرەوە دەدەینەوە:
مەبەست لە هێز و دەسەڵاتی وڵاتێك تەنیا هێزی سەربازی نیە، دەسەڵاتی سیاسی و پیادەكردنی نفووزی وڵاتێك لە كۆمەڵگەی جیهانیدا پەیوەندیی بە چەندین فاكتەرەوە هەیە بۆ وێنە هێزی ئابووری، هێزی نیزامی، نفووزی فەرهەنگی لە ئاستی جیهان و جێگیریی سیاسی لە نێوخۆدا، بۆ نموونە وڵاتی ئەمریكا كە ئێستاكە تەنیا زلهێزی دنیایە، هەم لەباری ئابووری و هەم لەباری نیزامی بەهێزترین وڵاتی جیهانە و لەباری فەرهەنگیشەوە توانیویەتی لە ڕێگەی جۆراوجۆرە نفووز لە تەواوی جیهاندا بكا، وڵاتی شۆڕەویی پێشوو لە پەنا هێزی نیزامی گەورە و هەروەها دەسەڵاتی ئابووری، بە پشتیوانی و گوتاری ئایدۆلۆژیی كۆمۆنیشتی توانیبووی تاڕادەیەك لە تەواوی دنیادا لایەنگر بۆخۆی پەیدا بكا و بە پشتیوانیی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە حیزبە كۆمۆنیست و چەپەكان لە تەواوی دنیادا، بنچینە و بناغەی ڕۆژئاوای لەناوەوە تووشی مەترسی كردبۆوە. دوای هەڵوەشانەوەی سۆڤیەت، ئەمریكا بوو بە تەنیا زلهێزی جیهان، بەڵام بە هۆكارگەلێك لە ساڵانی ڕابردوودا وردەوردە لە ڕادەی دەسەڵاتی ئەمریكا كەم بۆوە. كەمبوونەوەی هێزی نفووزی ئەمریكا بەهۆی كەمبوونەوەی هێزی ئابووری یان نیزامی یان فەرهەنگیی ئەمریكا نیە، بەڵكو بەهۆی گەشە و زیادبوونی هێز و توانایی چەندین وڵاتی دیكە بەتایبەت ڕووسیا و چینە كە هەرچەند هەركامیان لە بوارگەلێكدا مەودای زۆریان دەگەڵ ئەمریكا هەیە بەڵام بەرەبەرە خەریكی زیادكردنی هێزی خۆیان لە جیهان و لە ئاكامدا كەمبوونەوە لە پشكی هێز و دەسەڵاتی ئەمریكان.
لە درێژەدا پێگە و شوێنگەی هەنووكەیی و داهاتووی چەندین هێزی جیهانی لە بوارەكانی ئابووری، نیزامی و فەرهەنگی تاتوێ دەكەین بۆ ئەوەی بابەتەكە كەمێك ڕوونتر بێتەوە و باشتر بتوانین هێزەكانی ئێستا و داهاتووی جیهان وێنا بكەین و سەبارەت بە داهاتووی هێزە جیهانییەكان قسە بكەین.
١ـ هێزی ئابووری: بۆ پلەبەندی هێزە ئابوورییەكانی جیهان كەڵك لە پێوەری بەرهەمی پوخت نەكراو (ناخالیس)ی نێوخۆیی وەردەگرین كە لەلایەن ناوەندە گرنگ و گەورەكانی وەك بانكی جیهانی یان سندووقی نێونەتەوەیی دراو ڕادەگەیەنرێ كە بەهۆی شێوازی جیاوازی هەڵسەنگاندنی ڕادەی بەرهەمهێنانی ناخالیسی نێوخۆیی وڵاتان لەلایەن ناوەندە جۆراوجۆرەكانەوە، زۆرجار ئەم ڕێكخراوانە ئامار و داتای جیاواز لە یەكتر بڵاو دەكەنەوە و تەنانەت شوێنگەی هێندێك لە وڵاتان لە پلەبەندی ئەم ڕێكخراوانەدا جیاوازیی دەگەڵ یەكتر هەیە، بەڵام بەگشتی ئەم جیاوازییانە زۆر نین. هێزی ئابووری كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر زیادكردنی هێزی نیزامیی وڵاتێك و نفووزی نێونەتەوەیی و تەنانەت جیگیریی نێوخۆیی ئەو وڵاتەدا هەیە، لە خشتە(جدول)ی خوارەوەدا بەرهەمی ناخالیسی نێوخۆیی چەندین هێزی جیهانی و چەند هێزێكی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠١٦ و هەروەها پێشبینیی ساڵی ٢٠٥٠ لەلایەن دامەزراوەی دیراساتی گۆڵدمەن ساكس هاتووە كە دەریدەخا شوێنگەی ئابووری زۆر لە وڵاتانی بەهێزی ئێستا گۆڕانی بەسەردا دێ، دیارە بابەتگەلێكی وەك شەڕ و كێشە سیاسییە نێوخۆییەكان دەتوانێ كاریگەرییەكی تەواو نەرێنی لەسەر گەشەی ئایووری وڵاتێك هەبێ و ناتوانرێ ئەم بابەتانە پێشبینی بكرێن، بۆ نموونە دامەزراوەی گۆڵدمەن ساكس پێشبینی كردووە ئێران لە ساڵی ٢٠٥٠دا بە بەرهەمی ناخالیسی نێوخۆیی ٣١٩٠ ملیارد دۆلار دەبێتە ئابووریی ١٩ی جیهان، بەڵام بێ‌شك سەرهەڵدانی شەڕی نێوان ئێران و ڕۆژئاوا یان شەڕ دەگەڵ دراوسێكان یان شەڕی نێوخۆیی یان تەحریمە نێونەتەوەییەكان دەبنە كۆسپی بەردەم گەیشتن ئێران بەم جێگە گرنگە لە ساڵی ٢٠٥٠دا. هەروەها وڵاتانی هیند و چینیش ڕووبەڕووی كێشەگەلی جۆراوجۆرەن كە هەڕەشە لە داهاتووی ئابوورییان دەكەن بۆ نموونە ئەگەر سەرهەڵدانی شەڕ دەگەڵ دراوسێكان بەهۆی ناكۆكییە سنوورییەكان و هەروەها كێشە نێوخۆییەكان.
جێگەی ئاماژەپێدانە كە لە خشتەی سەرەوەدا پلەی جیهانیی وڵاتان باس نەكراوە، لە بەشی ئاماری پێوەندیدار بە ساڵی ٢٠١٤ دوای فەڕانسە وڵاتانی بەڕازیل و ئیتالیا دێن و شوێنگەی عەرەبستان و ئیسرائیل و ئێران زۆر لەخوارترە و لە بەشی پێشبینی ساڵی ٢٠٥٠ پلەی بریتانیا ١٠ و فەڕانسە ١١ و ئەڵمانیا ١٢ و توركیا ١٤ و میسر ١٥ و پاكستان ١٨ و ئێران ١٩یە و وڵاتانی مەكزیك و ئەندۆنزیا بەڕیز پلەكانی ٨ و ٩ و كانادا و ئیتالیا ١٦ و ١٧.
٢ـ هێزی نیزامی: ڕادەی هێزی نیزامی وڵاتێك كاریگەرییەكی گرنگی لەسەر ڕادەی نفووزی سیاسیی ئەو وڵاتە لە ئاستی نێونەتەوەییەدا هەیە، هەروەها هێزی بەرگێڕەوی نیزامی وڵاتێك ڕۆڵێكی گرنگی لە بردنەسەری ڕێژەی ئەمنییەت و سەرمایەدانانی دەرەكیدا هەیە (دیارە بۆ سەرمایەگوزاریی دەرەكی تەنیا ئەمنییەت و توانای بەرگریی تەواو نیە)، بەگشتی شەڕ هەر ئەو سیاسەتەیە بەڵام بەشێوەیەكی دیكە! چەندایەتی و چلۆنایەتی چەكوچۆڵی نیزامی وڵاتێك ڕۆڵێكی گرنگ و سەرەكیی لە بردنەسەری دەسەڵاتی نیزانی وڵاتێكدا هەیە بەڵام بابەتگەلێكی وەك جوگرافیا و توانای ئابووریش كاریگەریی گرنگیان لەسەر هێزی نیزامی وڵاتێك و توانای بەرگریی ئەو وڵاتە هەیە بەتایبەت لە شەڕە درێژخایەنەكاندا بە پشتیوانی ئابوورییەكی بەهێز دەتوانرێ بە سەركەوتن بگەی. (دیارە بە یارمەتی تەكنۆلۆژیای نیزامی بۆ بەرهەمهێنانی چەك)، چەكە نەناسراو و ناباوەكان كاریگەریی زۆریان لە ڕادەی دەسەڵاتی نیزامیی وڵاتێكدا هەیە و بەكردەوە هیچ وڵاتێك غیرەتی هێرش بۆ سەر وڵاتانی خاوەن چەكی ناوكیی نیە.
وڵاتانی ئەمریكا، ڕووسیا، فەڕانسە، ئینگلیز، چین، ئیسرائیل، هیند، پاكستان و كۆریای باكوور تەنیاوڵاتانی خاوەن چەكی ناوكین لە جیهاندا، كاریگەریی چەكە ناوكییەكان لە توانای بەرگێڕەوەیی و بەرگیی وڵاتێكدا ئەوەندە زۆرە كە كۆریای باكوور دەگەڵ ئەوەی لە بواری پلەبەندیی هێزە نیزامییەكانی جیهان (چەكە ناسراوەكان) پلەی 36ی هەیە، هەڕەشەیەكی جیددی و گەورە بۆ وڵاتی كۆریای باشوور بە پلەی 7 دێتە ئەژمار! دیارە نزمبوونی چەندێتی و چۆنییەتی ئامرازەكانی هەڵگری كولاهەكی ناوكیی كۆریای باكوور (مووشەكی قاڕەپێو، ژێردەریایی، بۆمبهاوێژی ئیستراتیژیك) و هەروەها هەبوونی چەند كولاهەكێكی هەستەیی لەلایەن ئەو وڵاتە (لەقەدرا قامكی دەستان) و هەبوونی سیستەمگەلی پێشكەوتووی بەرگریی مووشەكی لە ژاپۆن و كۆریای باشوور بۆتەهۆی ئەوەی كۆریای باكوور سەرەڕای ئەوەی خاوەن چەكی ناوكییە، بەتوندی سەبارەت بە هێرشی شیمانەیی كۆریای باشوور و ژاپۆن و خەسارهەڵگر بێ و لە ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕ ئەگەر تەنانەت كەڵك لە چەكی ئەتۆمیش وەرگرێ، توانای پاراستنی ئاساییشی خۆی نابێ و تەنانەت لە حاڵەتێكدا بتوانێ چەند شارێكی كۆریای باشوور و ژاپۆن بكاتە ئامانج، دیسانەكەش تووشی شكست دەبێ (دیارە كۆریا باشوور و ژاپۆنیش زیانی زۆریان پێ‌دەگا).
هەنووكە وڵاتانی ڕووسیا و ئەمریكا لەباری نیزامییەوە بەهێزترین وڵاتانی جیهانن بەڵام وردەوردە لە ئاستی جیهانیدا لە ڕێژەی هێزی نیزامیی ئەمریكا كەم دەبێتەوە و هۆكارەكەشی زیادبوونی توانای نیزامیی وڵاتانی دیكەی وەك چینە، كەمبوونەوەی بوودجەی نیزامیی ئەمریكا و بێ‌مەیلیی هاوپەیمانە ئورووپاییەكانی بە زیادكردنی بوودجە نیزامییەكان (دوای قەیرانی ئابووریی ساڵی ٢٠٠٨) و هەروەها زیادبوونی بوودجەی نیزامیی چین و ڕووسیا و تەنانەت هێندێك لە وڵاتانی جیهانی سێیەك لە ماوەی دەیەكانی داهاتوودا بەرەبەرە دەبێتە هۆی دابەزینی شوێنگەی هێزی نیزامیی ڕۆژئاوا. لە خشتەی خوارەوە پلە و بوودجەی نیزامیی چەند وڵاتێكی بەهێزی جیهان ئاماژەی پێدراوە (پلە بەبێ لەبەرچاوگرتنی چەكە كۆمەڵكوژەكانی وەك چەكی ناوكی) بەڵام ئەگەر ئەمریكا و هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەكانی بوودجە سەربازییەكانی خۆیان زیاد نەكەن، بە تێپەڕینی كات وڵاتانی دیكە مەودایان دەگەڵ ئەو وڵاتانە كەم دەبێتەوە، لە 1ی جولای ئەمساڵ سەرۆكی ستادی هاوبەشی هێزە چەكدارەكانی ئەمریكا و وەزیری بەرگریی ئەمریكا لە كۆنفڕانسێكی خەبەریدا ئیستراتیژیی نیزامیی نوێی ئەمریكایان ڕاگەیاند و لەم ئیستراتیژییە نوێیەدا وڵاتانی ڕووسیا و چین وەك دەسدرێژیكەر و هەڕەشە بەدژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا ناسێنراون! لەوانەیە هەستی مەترسیی ئەمریكا سەبارەت بە ڕووسیا و چین لە ساڵانی داهاتوودا ببێتەهۆی بردنەسەری بوودجەی نیزامیی ئەو وڵاتە و پاراستنی شوێنگە و مەودای خۆی دەگەڵ وڵاتانی دیكە، بەڵام لە حاڵەتی زیادبوونی خێرای بوودجەی نیزامیی وڵاتانی دیكە و خۆدوورگرتنی ڕۆژئاوا لە زیادكردنی بوودجەی نیزامیی بەرەبەرە لە هێزی ئەوان لە ئاستی دنیادا كەم دەبێتەوە، ئەمریكا بەهۆی هەبوونی تەكنۆلۆژیای باشتر و هەروەها بنكە و پایەگا زۆرەكانی لە شوێنە گرنگەكانی جیهان و بوودجەی یەكەمی نیزامی (بە ئەگەری زۆر هەتا چەند دەیەی دیكە بوودجەی نیزامیی چین نەگاتە ڕادەی ئەمریكا) بە ئەگەری زۆر لە ساڵی ٢٠٥٠ دیسانەكە هەر هێزی سەربازیی یەكەمی جیهان بێ بەڵام بێ‌گومان لە حاڵەتی خۆپاراستن لە زیادكردنی خێرای بودجەی نیزامی، ڕادەی توانایی نیزامی ساڵی ٢٠٥٠ی ئەمریكا بە بەراورد بە وڵاتانی جیهان زۆر كەمتر لە ئێستا دەبێ.
ئاماری سەرەوە لەلایەن دامەزراوەی گلۆبال فایر پاور لە ساڵی ٢٠١٤ خراوەتەڕوو (بێ لەبەرچاوگرتنی چەكە ناوكییەكان) كە بۆ پلەبەندیی هێزە نیزامییەكانی وڵاتان تەنیا پشت بە چۆنییەتی و چەندێتی كەرەسە سەربازییەكان نابەستێ و بابەتگەلێكی وەك بەستراوەیی بە نەوت (بۆ توانایی درێژەدانی شەڕ) داراییە ماڵیی و سەرچاوە سروشتیی مرۆیی و تەنانەت جوگرافییەكانیشی لەبەرچاو گرتووە، ئێران لە پلەبەندیی ئەم دامەزراوەیەدا پلەی ٢٣ی هەیە! جێگەی باسكردنە كە دامەزراوەگەلی جۆراوجۆر سەبارەت بە هێزی نیزامیی وڵاتان توێژینەوە دەكەن و ئامار و داتای جیاواز دەخەڕوو، بۆ نموونە دامەزراوەی نێونەتەوەیی توێژینەوەكانی ئاشتیی ستۆكهۆڵم ناسراو بە سیپری بوودجەی نیزامیی ساڵی ٢٠١٤ی ئەمریكای بە ٦١٠ ملیارد دۆلار و ڕووسیا بە ٨٨ و عەرەبستان بە ٨٠ ملیارد دۆلار ڕاگەیاندووە. جیاوازیی ئامار و داتای دامەزراوە جۆراوجۆرەكان بەهۆی شێوازە جۆراوجۆرەكانی توێژینەوە و هەڵسەنگاندن و پێوەرەكانی كۆكردنەوەی ئامارە بەڵام لەبنەڕەتدا لێكدانەوە و شیكردنەوەی هێزی نیزامیی وڵاتان جیاوازیی ئەوتۆیان نیە.
3ـ هێزی فەرهەنگیی و دەسەڵاتی نەرم: تاوتوێی دەسەڵاتی كولتووریی بابەتێكی سادە نیە و پێوەندیی بە هۆكارگەلی زۆرەوە هەیە. هەبوونی فەرهەنگێكی سەرنجڕاكێش و هێزی بانگەشەكردنی دوو كۆڵەكەی سەرەكیی هێزی كولتووریی و نەرم پێك دێنن. ئەمریكا و بەگشتی ڕۆژئاوا بەهۆی ئەمنییەتی باڵای كۆمەڵایەتی و هەبوونی دێموكراسی تاڕادەیەكی زۆر مافەكانی مرۆڤ لەبەرچاو دەگرن (لەنێو وڵاتانی خۆیان نەك بۆ وڵاتانی دیكە)، هەربۆیە بوونەتە سەرمەشقی زۆر لە سیاسەتمەدار و ڕۆشنبیر و حیزبە سیاسییەكان بە سەرانسەری دنیادا، لەلایەكی دیكەشەوە وڵاتانی چین و ڕووسیا بەهۆی سەركوتی نەیاران و هەڵاواردن و لەبەرچاو نەگرتنی مافی كەمایەتییەكان، سیمایەكی باشیان لەنێو وڵاتانی جیهاندا نیە، هەروەها ڕۆژئاوا بەتایبەت ئەمریكا بە هێزی تەبلیغاتیی زۆرەوە لە بڵاوكردنەوەی كولتوور و بیروڕاكانی ڕۆژئاواپەسند بە بەراورد دەگەڵا ڕووسیا و چین و هیند و وڵاتانی دیكە لەسەرترن و تەنانەت لە هێندێك بابەتدا دەتوانن ڕووداوەكانی جیهان لەپێش چاوی بیروڕای گشتیی، بە پێچەوانە و بەراوەژوو نیشان بدەن؛ بۆ نموونە هێرشی ساڵی ٢٠٠٨ی ڕووسیا بۆ گورجستان بۆ بەرگریی لە خەڵكی ئوسیتای باشوور (ناوچەی خودموختاری گورجستان، دیارە دوای شەڕ ڕێگەی سەربەخۆییان گرتەبەر) لە بەرامبەر هێرشی گورجستان بوو، بەڵام ڕۆژئاوا لەبەر بەرژەوەندییەكانی بەرگریی لە گورجستان كرد و میدیا و ڕاگەیاندنەكانی ڕۆژئاواش بە تەواوی تواناوە بابەتەكەیان بە پێچەوانە نیشان دا، دیارە ناتوانرێ حاشا لە پشتوانیی ڕێژەیی ڕۆژئاوا لە مافەكانی مرۆڤ بكرێ بەڵام بەگشتی ڕۆژئاوا بەرژەوەندییەكانی خۆی لەسەروو هەموو شتێك دادەنێ، ڕووسیا و چین بەهۆی هەڵسوكەوتی توند دەگەڵ كەمایەتی و نەیارانیان لە نێوخۆ و پشتیوانیی لە وڵاتە دیكتاتۆرەكانی وەك ئێران و كۆریای باكوور و سووریا ناتوانن لەباری كولتووری و شەڕی نەرمدا كێبركێ دەگەڵ ڕۆژئاوا بكەن بەڵام نابێ لەبیر بكرێ كە بەهۆی گەشەی ئابووری و هەناردەی كاڵا ئابوورییەكان، وردەوردە ڕێژەی نفووزی فەرهەنگیی وڵاتی چین زیاد دەكا بەڵام نەك بە ڕادەی ڕۆژئاوا.
بە سەرنجدان بە بابەتی سەرەوە دەتوانین بگەینە ئەو دەرەنجامەی كە ئەگەر بارودۆخی جیهانی هەر بەم شێوەیە بچێتەپێش، هەتا ساڵی ٢٠٥٠، ڕۆژئاوا پێگەی ئابووری و نیزامی و لە ئاكامدا شوێنگە و جێگەی سیاسییەكەی لەدەست دەدا و ئینگلیز و فەڕانسە بە ئەگەری زۆر ناتوانن جێگە و شوێنگەیان خۆیان وەك ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاساییش بپارێزن، بۆ نموونە بەرهەمی ناخالیسی نێوخۆیی وڵاتی هیند هەتا ساڵی ٢٠٥٠زیاتر لە ٤ هێندەی وڵاتی ئینگلیز دەبێ، بەڵام هەروەك لە سەرەوە ئاماژەی پێ‌درا، گەیشتنی وڵاتانێكی وەك چین و هیند بە شوێنگە و پێگەكانی سەرەوە لە ساڵی ٢٠٥٠ بە ئەگەر و ئەممای زۆرەوە بەستراوەتەوە، بۆ نموونە لە حاڵەتی سەرهەڵدانی شەڕی نێوان چین و دراوسێكانی لەسەر ئاو و دووڕگەكانی دەریای باشووری چین (ئەگەری كەڵك وەرگرتن لە چەكە ناوكییەكان زۆر كەمە چونكە چین لە دژكردەوەی ناوكیی ئەمریكا دەترسێ) و درێژەكێشانی گرژییەكانی چین لەگەڵ دراوسێكانی زیانی زۆر گەورە بە ئابووری ئەو وڵاتە دەگەیەنێ. هەروەها ڕووسیا و چین بەهۆی پێشێلكردنی مافی كەمینەكان و ئازادییە كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكان لەژێر گوشار دان و لەوانەیە لە داهاتوودا لەنێوخۆ تووشی قەیرانی سیاسی ببنەوە، ئەمریكا دەتوانێ لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە فشار بخاتەسەر چین و ڕووسیا و بەرژەوەندییەكانی تووشی مەترسی بكاتەوە بۆ نموونە ڕووخاندنی حكوومەتە دیكتاتۆرییەكانی هاوپەیمانی ئەوان وەك ئێران و سووریا و پێكهێنانی حكوومەتگەلی سەر بە ڕۆژئاوا لەو وڵاتانەدا، هەروەك ئەمریكا توانی ئۆكراین بكاتە هاوپەیمانی خۆی یان لانیكەم لە ڕووسیا دوور بخاتەوە (هەرچەند ڕووسیا بە خستنەسەری كریما و یارمەتی بە ڕووسەكانی ئۆكراین بۆ سەربەخۆیی یان خودموختاری تاڕادەیەك لە دەرەنجامە نەرێنییەكانی لەدەستدانی ئۆكراینی كەم كردەوە).
كارنامەی سیاسیی ڕۆژئاوا بەتایبەت ئەمریكا دوای شەڕی جیهانیی دووەم تا ئێستا نیشانی داوە كە لە ئاستی جیهانی و پێوەندیی دەگەڵا وڵاتانی دیكە، بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانیان بە بەراورد دەگەڵ بابەتی مافی مرۆڤ لە ئەولەوییەت دایە و لە هەر كوێ بەرژەوەندییەكانیان لە مەترسی دابێ، لە بەكارهێنانی هێزی نیزامیدا هیچ دوودڵ نابن و هەر ئەو مەسەلەیەش لە حاڵەتی گۆڕانی توندی هاوسەنگیی هێز لە داهاتوودا، ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕێكی بەربڵاو و جیهانیی و ماڵوێرانكەر لەنێوان ڕۆژئاوا و ڕووسیا و چین و هاوپەیمانەكانیان بە بیانووی جیاوازەوە دێنێتە ئاراوە.
بابەتی جێگە داخ لەم نێوەدا لەبەرچاو نەگرتنی مافەكانی مرۆڤ و ئاساییشی ئینسانەكان لە پێوەندییەكانی نێوان بەرژەوەندیخوازەكانی جیهان دایە كە بە كردەوە وڵاتانی جیهان لە پێوەندییە نێونەتەوەییەكانیاندا، بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانیان لەسەرووی بەها مرۆییەكان دادەنێن، بێ‌گومان تا ئەو كاتەی حكوومەتێكی جیهانی لەسەر بنچینەی بنەماكانی مافی مرۆڤ و دێموكراسی لە جیهاندا جێگیر نەبێ، مرۆڤەكان ناتوانن بە ئاشتیی و ئاسوودەیی بگەن، ئەگەر دوای شەڕی جیهانیی دووەم هەتا ئێستا بوودجە نیزامییەكان بۆ ئاوەدانیی گۆی زەوی خەرج دەكران، هەنووكە دنیایەكی جوانتر و ئاوەدانتر و بێ فەقیر و هەژارمان دەبوو!
لە ژماره ٦٦٠ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
