سێكسیسم لە ئەدەبدا

سێكسیسم وەك چەمك، چەمكێكە لە چەمكی “راسیسم”ەوە وەرگیراوەو سەرەتای دەیەی ١٩٦٠ لە لایەن بزووتنەوەی ژنانی ئەمریكاوە وەك پێناسەیەك بۆ ئەو گوشارو هەڵاواردنانەی كە دژ بە ژنان، تەنها لەبەر ژن بوونیان بوونی هەبوو بەكار براو ئەمڕۆكە بووە بە چەمكێكی گشتگیرو گلۆباڵ دژ بە هەر چەشنە هەڵاواردنێكی رەگەزی‌و جنسییەتی دژ بە ژنان دەبرێتەكار و مانایەكی بەرفراوانتری گرتۆتە خۆی. لە زانستی دەرونناسیدا سێكسیسم بە هەر چەشنە هەڵاواردنێكی رەگەزی دەوترێت دژ بە رەگەزێك ژن یان پیاو. لە ناو بزووتنەوەی فێمنیستی پۆست‌مۆدێڕندا ترۆسێكسیم مانایەكی زیاتر دەگرێتە خۆ و جۆرێك نۆرمی پەیوەندی (هێترۆسێكسواڵ) دەگرێتەوە. هێترۆسێكسواڵ بە مانای هەر چەشنە هەڵاواردنێك‌و توندووتیژییەكە دژ بە هێمۆسێكسواڵەكان. بەرامبەر بە سێكسیسم لە زمانی كوردیدا ئەكرێت هەڵاواردنی جنسییەتی بەكار ببەین. جنسیت تەوەری (sexual orientation) لەڕاستییدا بە شێوەیەكی بەرچاو لە زمان‌و ئەدەبیاتدا رەنگ ئەداتەوە. ئەگەر چاو لە هەڵاواردنی جنسییەتی بكەین ئەبینین هەڵاواردنی جنسییەتی لە ئەدەبی زۆربەی گەلاندا بە شێوەیەكی بەرچاو رەنگدانەوەی بووە. چ ئەدەبی نووسراوەیی‌و چ ئەدەبی زارەكی. مێژووی ئەم هەڵاواردنە مێژووی بندەست كردنی ژنان‌و بە چاوی بەرزتر لە پیاوان روانینە. رەنگە لەبەر ئەوە بێت بەشێكی زۆری ئەدەبیاتی نووسراوەیی كلاسیك بەرهەمی پیاوانەو لە راستییدا ژنان بۆیان نەلواوە تواناكانی خۆیان لەم بوارەدا نیشان بدەن.
ئەدەبیاتی سێكسیستی ، ئەدەبێكی پیاوسالارانەیە كە پیاوبوونی خۆی بە نیشانەی شكۆو مەزنایەتی ئەبینێت‌و ژن بوون بە جۆرێك پلەنزم بوون، بەركاربوون(مفعول) و … دەبینێت. ئەو پیاوەی كە بەرامبەر بە ژنان لەم جۆرە ئەدەبیاتە كەڵك وەردەگرێت پیاوبوونی خۆی وەك فەخرێك دەفرۆشێت بە ژنان‌و ئەندامی نێرینەی خۆی وەك شكۆو بكەربوون پییشانی كۆمەڵگا ئەدات‌و ژنان‌و ژنانەبوون بە نیشانەی سەرشۆڕی رەگەزی بەرامبەر ئەبینێت‌و ئەندامی مێینەیی ژنان بە نیشانەی سەرشۆڕی‌و بەركاربوون بۆ كۆمەڵگا وەسف ئەكات. نووسەران‌و هەڵگرانی ئەم جۆرە ئەدەبیاتە ئامادەن بە هەموو شێوەیەك سووكایەتی بە ژنان بكەن. زمانێكی توندووتیژ دژ بە ژنان بەكار ئەبەن. وەك ئەشزانین توندووتیژی زمانی(زارەكی) یەكێك لە شێوەو فۆڕمەكانی توندووتیژی نواندنە دژی ژنان. ئەم ئەدەبیاتە لە ئەدەبێكی (هەجوو) و (هەزل)دا خۆی دەبینێتەوە. سەرەتای ئەدەبی هەجوو لە ئەدەبی عەرەبەوە سەرچاوەی گرتووەو لە ناو عەرەبەكاندا مێژوویەكی كۆنی هەیە. لە ناو فارسەكاندا لە سەدەی چوارەمی هەتاوییەوە رەنگدانەوەی ئەدەبیاتی هەجوو دەبینین. ئەدەبی هەجووسەرەتا وەك نامەگۆڕینەوەی دۆستانە لە نێوان شاعیرەكاندا دەنووسرا، بەڵام لە سەدەی ٥ بۆ ٧ی هەتاوی وەك چۆن ئەدەبی (مەدح‌و سەنا) بە شێوەیەكی بەرچاو پەرەی سەند، لەبەرامبەریشدا ئەدەبی هەجوو و هەزل بەربڵاوتر بۆوە. بوو بە بەشێك لە ئەدەبیاتی نووسراوەیی‌و لە شیعرەكانی (سوزەنی) و (ئەنوەری)و حەكیم جەلال‌و كوشكی و…دا ئەم ئەدەبە هەجووە ئەبینین. هەرچەند ئەوە نییە ئەم شاعیرانە تەنها شاعیری هەجوو نووس بن، بەڵكوو ئەم شاعیرانە شیعرو قەسیدەی تریشیان هەیە كە لە باری شیعرییەوە لە پلەیەكی بەرزدایە. لە ئەدەبی كوردییشدا ئەم ئەدەبیاتە رەنگی داوەتەوەو بوونی هەیە. زۆربەی زۆرمان هەر كە باسی ئەدەبی هەجوو ئەكرێت بیرمان ئەچێت بۆلای (شێخ رەزا تاڵەبانی) بەڵام كەم نەبوون ئەو شاعیرانەی كە هەجوو لە شیعرەكانیاندا رەنگی داوەتەوە. شیعری (مەستوورە)ی نالی جۆرێك خۆ بەبەرز نواندنی پیاوانەیی نالییە وەك شاعیری بابانەكان، بەرامبەر بە نزم نواندنی ژنانەیی مەستوورەیە وەك شاعیری ئەردەڵانەكان.
نالی لەم شیعرەیدا بەس نایهەوێت خەوێكی خۆی كە بە مەستوورەوە بینیویەتی بگێڕێتەوە، بەڵكوو دەیهەوێت پیاوانەبوونی خۆی بخاتە رووو لە هەمانكاتدا ژنانە بوونی مەستوورە بە بیری دێنێتەوە. بێگومان ئەو شیعرەی نالی بۆ مەستوورەی نووسیوە دەكەوێتە خانەی گێچەڵی سێكسییەوە. نالی دەێهەوێت ئەوە بە ئەردەڵانەكان بڵێت شاعیری ئێوە ژنە بەڵام شاعیری بابانەكان پیاوە. لە ڕاستییدا شیعری مەستوورەی نالی رووبەڕووبوونەوەی دوو دەسەڵاتی بابان‌و ئەردەڵانە لە بەرگی دوو شاعیرداو نالی پیاوانەبوونی خۆی بە فەخر ئەفرۆشێت بە ئەردەڵانەكان و ئەوكاتەی ئەڵێت:
مەستوورە كە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ
هاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێك و عیتابێ
هاتوم، وتی، عوقدەم هەیە، قەت مومكین وا بێ؟
هیی تۆم، ئەگەرەم مەسئەلە حەل كەی بە جەوا بێ
یان كە دێتە سەر وەسفی مێینەیی مەستوورە لەگەڵ ئەوەی هەوڵ دەدات جوانینانسی شیعری بەكار ببات بۆ وەسفی مێینەیی مەستوورە لە هەمانكاتدا دەیهەوێت بڵێت ئەم جسمە جوانەو بووە بە نسیبی من تەنانەت لە خەوێكیشدا بێت. لێرەدا نالی ئەڵێت :”هی تۆم ئەگەر ئەم مەسئەلە حەل كەی بە جەوابێ.” هی تۆم جۆرێك نیشانەی كۆیلایەتی پێوە دیارە. شاعیر وا وێنا دەكات كە مەستوورە خۆی دەخاتە بەردەستی ئەو وەك كۆیلەیەك. لێرەدا هەمان روانینی پیاوسالاری لە پەیوەندی نێوان ژن‌و پیاو دەردەكەوێت كە پیاو ژنی وەك موڵك دەوێت. نالی لە درێژەدا ئەڵێت :”
نوكتێكی زەریفە بە نەصیبی زورەفا بێ
تەعریفی دەكەم، بەڵكو لە بۆ دەرد شیفا بێ
بەم شێوەیە تا ئاخر دەكەوێتە وەسفی مێینەیی مەستوورە و دەیهەوێت پیاوانە بوونی خۆی بە روخیدا بكێشێت.
دوككانی توحەف، كانی حەیا، كانیی بەقا بێ
قوببەی لە قیبابی نوقەبا بێ، نەقوپا بێ
یان ئەڵێت:
لەو كانییەدا چوزەرە رێواسێ رووابێ
بەو چوزەرە رێواسە كەمێكی قڵەشابێ

نالی بە هەموو شێوەیەك دەیهەوێت هەستی شاعیرانەو جوانیناسی شاعیرانەی خۆی بباتە كار بۆ وەسفی جسمی مەستوورە و جسمی مەستوورە لە خەیاڵی خۆیدا وەها وەسف ئەكات كە خۆی حەزی لێیەتی وەك پیاوێك‌و حەزی پیاوانەیی خۆی پێ دامركێنێت.
یا گردەكی گردێكی كە شیرین هەڵیدابێ
گردی نمەكین، یەعنی گیای لێ نەرووابێ
یان
فێسێكی سپی و توندی لە كەللە كەلی نابێ
هێشتاكو لە حەق جێگەیی خاصی نەدرابێ
یان
چەسپیدەوو خر هەروەكو بەر لە قاڵبی دابێ
نەختێكی لەبەر توندییو سفتی قڵەشەبێ
نالی مێینەیی مەستوورە وەك منداڵێكی بێ دایك و باوك (بێ خاوەن، واتە جۆرێك كەسێك نییە رامی بكات) بە وێنا دەكێشێت. لەگەڵ ئەوەی وەسفی جسمی مەستوورە ئەكات بەو شێوەی كە خۆی حەزی لێیەتی سەرەنجام ئەیهەوێت بڵێت ئەو جسمە جوان‌و رێك‌و پێكە ئاڵۆش تێ بەربووە سەراسیمەیە كەوتۆتە بەردەستی من‌و من رامم كردووە.

دێوانە كە زانی كە دەبێ عوقدە گوشا بێ
هەستاوو گوتی: ئەشكی ڕەوانم بە فیدا بێ

ئەم روانینە جنسییەتییە بەرامبەر بە ژنان لە بەشێكی زۆر لە شیعری كوردیدا رەنگی داوەتەوە، لەبەر ئەوەش كە نالی و ئەم شیعرەم هەڵبژارد لەبەر ئەوەیە هێشتا ئەم شیعرە نەگەیشتۆتە ئاستێكی پۆڕنۆشیعر. لای شێخ رەزا ئەم شیعرە هەجووانە ئەگاتە ئاستێكی پۆڕنۆیی.

با بكەم هەجوی حیماری، ڕەگی جەرگی ببڕم
هەر وەكوو جاوی نەشۆراو….. دایكی بدڕم
شەهوەتم هاتۆتە جونبوش وەكوو دەریایی عومان
لازمە ماچەكەرێ میسلی حیماری بكڕم

یان ئەڵێت :
حیزە! ساخۆت بگرە، تا بۆت بێمە مەیدانی مەساف
شەرتە هیچت پێ نەڵێم تا …… نەستەق نەكەم
كۆنە حیزی شاری بەغدا! لێم حەرام بێ شاعیری
گەر ….. خۆشكت وەكوو ئەیوانی كیسرا شەق نەكەم
هەر وەكوو مەستیم بە فەردێ گا خوا ڕۆحم بەرێ
مولحیدی كافرمەزەب گەر تۆش بە ئەو مولحەق نەكەم
من دەزانم كێ لەخشتەی بردویی ئەمما چ سوود؟
سەییدە، سەیید قسەی سووكی دەبێ دەرحەق نەكەم
پێی بڵێ با مونتەبیهی بێ ، تۆش گەن و گوو بەس بخۆ
با سلێمانی بە جارێ كافرێ موتڵەق نەكەم
عەهدە كردوومە لە خزمەت شپخ ڕەزادا ورچە كوێر
نەی خەمە ناولنگی دایكت، تا لە تۆی ئێرەق نەكەم

ئەم شیعرە و زۆری شیعری تری شێخ رەزا دیدێكی پیاوسالارانەی جنسییەتی و ئاپارتایدی تێدایەو ئەو كاتەی لە گەڵ كەسانیترو لەوانە (شوكری فەزڵی) ئەبێت بە شەڕی هێرش دەكاتە سەر دایك و خوشكی بەرامبەرەكان. شاعیر لەم شیعرەدا پیاوانەبوونی خۆی‌و پیاوبوونی خۆی وەك زۆر شیعری تری دەخاتە ڕوو و پیاوبوونی لە توانای سێكسی خۆی‌و لە كێریدا دەبینێتەوە، وەك ئەڵێت:

هەمە ….ی قەوی، هێند بە …. تەنگا چوو
سەروچاوی هەموو زامدارە ، پەراسووی هەموو ڕێش
گیر نەبوو دەستم لە بەر لووسی بە ….. خرتەوە
زۆر نەمابوو گەردنم بشكێ بە ….. خۆم گرتەوە

لەم روانینەدا پیاو و پیاوبوون لە سێكس‌و توانای سێكسی‌و تەنانەت ئەستووری‌و قەوی بوونی نێرینەی دا خۆی دەبینێتەوە. ئەم روانینە روانینێكە پیاو تەوەرە. ئوستوورەی پیاوبوون بە مانا جنسی و سێكسییەكەی كەوتۆتە چەقەوەو ژن بووە بە پەراوێز. پیاو ئەبێت بە بكەر(فاعل) و ژن ئەبێت بە بەركار(مفعول). ئەم روانینەش روانینێكە لە ڕاستییدا رەگێكی قووڵی لە مێژوودا هەیە. مێژوو بە تایبەت دوای وەرچەرخانی سەردەمی دایك سالاری بۆ باوكسالاری، بە پێی ئەو بنەمایەی (ئیولین رید) بە تیۆری راو ناوی ئەبات، مێژوویەكی دژە ژنە. لە ئوستوورەكاندا ژن بوونەوەرێكی شەیتانی‌و ناعەقڵانی و …ە و ئەم روانینە لە ئاینینەكانیشدا رەنگی داوەتەوە. لە هەمان روانگەی پیاوسالارییەوە، ئوستوورەكان داڕێژراون. (هێرا) خێزان‌و ژنی “زیۆس” ژنێكی (حەسوود) بوو كە هەموو كارێكی دەكرد بۆ لەناو بردنی خۆشەویستەكانی مێردەكەی. لێرەدا ئەو ئیزنە دراوە بە زیۆس كە زیاتر لە یەك خۆشەویستی هەبێت‌و هێرا بە ژنێكی خراپ وێنا كراوە كە ئەركی ئەوە بووە كە خۆشەویستەكانی مێردەكەی لە ناو ببات.
ئافرۆدیت، خودای عیشق و چێژی جەستەیی بوو لای ژنان‌و كاری ئەوە بوو پیاوان بخاتە داوی عەشق‌و خۆشەویستی خۆیەوەو فریویان بدات.
)هكات) خواوەندی جادوو و شەیتانی كردن و ترس بوو. هەروەها دۆزخ بە دەستی ئەو رێك دەخرا.
لە ئوستوورە ئێرانییەكانیشداو ئوستوورە روومییەكانیشدا ژن هەر بەم شێوەیە ئەم سیمایەی پێ بەخشراوە. لە ئوستوورە ئێرانییەكاندا ژنان دەورێكی شەیتانی‌و پەراوێزكراویان هەیە. ئەوان رەمزێكن لە خراپە‌و دەستەوەستانی و…
زن و اژدها هردو در خاك بە جهان پاك از این دو ناپاك بە
=فردوسی=
زن جـــــادو اواز اسفندیــــار چو بشنید شد چون گل اندر بهار
بیامــــد بە نزدیك اسفندیــــار نــشست از بــر ســـبزە و جــــویبار
جهانجوی چون روی او را بدید ســـرو و میو رود بر تـــر كشید
)كزازی،١٣٨٥ نامە باستان ١١٨(
كە پیش زنان راز هرگز مگوی چە گویی سخن بازیابی بە كوی
كــــرا از پس پردە دختر بــود اگـــر تــاج دارد بـــد اختر بود
كرا دختر ایـد بــە جــــای پسر بەاز گور دامـــاد نایـــد بـــە در
) كزازی١٣٨٤، نامەباستان ج٥٠ص ٢٣(
ئەمە ئەو دیدە پیاوسالارییەیە كە لە ئوستوورەو ئەدەبیاتی فارس‌و ئێرانییەكاندا رەنگی داوەتەوەو لە ئەدەبی كوردیشدا رەنگی داوەتەوە. لە سەرجەم ئەم ئەدەب‌و ئوستوورانەدا ژن هێمایەكە لە خراپە. ئەم ئوستوورە پیاوسالاری‌و دژە ژنییە لە دەقە ئاینیەكانیشدا رەنگی داوەتەوە، بە شێوەیەك لە سەرجەم ئایینەكاندا هەمان ئەو روانینە پیاوسالارییە دژە ژنییە دەبیندرێت ، بە تایبەت ئەو ئاینیانەی كە بە ئایینە ئیبراهیمییەكان دەناسرێن.
بەڵام لێرەدا ئەمهەوێت دوو روانین لە ئەدەبدا لەیەكتر جیابكەمەوە
1- روانینی ئاپارتایدی جنسییەتی و هەڵاواردنی رەگەزی بە تایبەت دژ بە ژنان.
2- روانینی هێرشی سێكسی دژ بە ژنان و گێچەڵی سێكسی فرۆشتن.

1- ئاپارتایدی جنسییەتی‌و هەڵاواردنی رەگەزی لە بەشێكی زۆر لە ئەدبیاتی جیهانیدا بوونی بووەو رەنگە ئێستاش بوونی هەبێت. لەبەر ئەوەی باوكسالاری‌و سیستەمی باوكسالاری رەگێكی قووڵی لە مێژوودا هەیەو وەك باسكرا ئوستوورە و ئەفسانەو ئایینەكان هەموویان پشتیوانی ئەمجۆرە روانینەن. هەرچەند گۆڕانە مێژووییەكان‌و رەوتی مێژوو زۆر یەك لەو بونیادانەی گۆڕیوە كە سیستەمی پیاوسالاری لەسەری دامەزراوەو لە راستییدا رەوتی مێژوو و خەباتی ژنان‌و چالاكانی كۆمەڵایەتی‌و بیرمەندان شوێن پێی سیستەمی پیاوسالاری لەق كردووە. رەوتی گۆڕانە كۆمەڵایەتییەكان ئیتر ئەو ئیزنە بە نووسەران نادات كە بە ئاشكرا بتوانن دژایەتی ژنان‌و بزووتنەوەی ژنان بكەن. لە بەرامبەر ئەم روانینەدا ژمارەیەكی زۆر لە نووسەران، چ ژن و چ پیاو، بە ئاشكرا دژ بە سەرجەم بونیادەكانی سیستەمی پیاوسالاری وەستاونەتەوەو هەوڵ دەدەن ئەو چوارچێوەیە بڕووخێنن. لێرەدا من نامهەوێت بچمە سەر نموونە جیهانییەكان. بەڵكوو دەمهەوێت لە نموونە خۆماڵی و كوردییەكانەوە بچمە ناو باسەكەوە. لەبەرامبەر سەرجەم ئایدیاو روانینی پیاوسالارانەی دژە ژندا لە ئەدەبی كوردیدا، لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم بە دواوە دەنگێك پەیدابوو كە دژ بە هەڵاواردنی رەگەزی‌و جنسییەتی دەوەستایەوە. ئەم دەنگە لە خودی شیعرو ئەدەب كەڵكی وەردەگرت بۆ ئەوەی هەوڵبدات سترۆكتۆرەكانی سیستەمی باوكسالاری بباتە ژێر پرسیارەوە.
لە ئەدەبی كلاسیكی كوردیدا چەند نموونەی بەرچاومان هەیە كە دژ بە سیستەمی كۆیلەكردنی ژنان وەستاونەتەوە. بۆ نموونە فایەق بێكەس. فایەق بێكەس لە چەند شیعریداو بە تایبەت لە شیعری نەسریندا، بە دەستی نەخوێندەواری‌و دەستەوەستانی ژنەوە دەناڵێنێت‌و هاوار دەكات كە نەسرین(وەك ژن) بێنێتە مەیدان‌و ببێت بە بكەرێكی كۆمەڵایەتی.
نەسرین دەمێكە داخت لە دڵمە
گیرۆدەی بەندی ژیانت زوڵمە
وا من پێت ئەڵێم چونكە لەسەرمە
هەستە تێكۆشە تاخوێنت گەرمە
سەرپۆش فڕێ دە چ وادەی شەرمە
بەم شێوەیە تا كۆتایی فایەق بێكەس (نەسرین) وەك ژن ئەكات بە بەردەنگ‌و داوای لێدەكات سەرپۆش (وەك هێمایەك لە شەرم و نیشانەی پیاوسالاری) فڕێ بدات‌و بێتە مەیدان‌و دەست بكات بە خوێندن.
مەڵێ من كچم تۆش وەكوو منی
مەجبوور بە ئیش‌و خزمەت كردنی
ناچاری عیلم و فەن و خوێندنی
هەستە تێكۆشە تا خوێنت گەرمە
سەرپۆش فڕێدە چ وادەی شەرمە.
فایەق بێكەس ئەرك ئەسپێرێت بە ژن‌و پێی ئەڵێت گۆڕانە كۆمەڵایەتییەكان وا لە تۆش ئەكات ئەبی بخوێنێت‌و فیری خوێندن بیت، ئەمە وشیار كردنەوەی ژنەو لە هەمانكاتدا خۆ بە تاوانبار زانینی خۆ وەك پیاو. ئەو كاتەی ئەڵێت:”نەسرین دەمێكە داخت لە دڵمە” خۆی بە شێوەیەك(خۆیەكی گشتی پیاوسالاری) بە تاوانبار ئەزانێت بەوەی كە نەسرین نەخوێندەوارە. داوای لێدەكات چاوەڕوانی ئیزنی ئەو نەبێت‌و زنجیر بپسێنێ‌و بێتە مەیدان‌و بخوێنێت.
یان هێمن لە چەندشیعریدا بۆ وێنە لە شیعری (یادگاری شیرین)دا بە ئاشكرا دژ بە سیستەمی پیاوسالاری دەوەستێتەوەو خوازیاری گۆڕانی كۆمەڵایەتییە.

من تەشی رێسێكی وەك شیرینی وەفاییم بۆ چییە
كیژی وریای چاوكراوەی فێرە زانینم ئەوێ
…
دەركی داخستووە لە تۆ بابت كە چی دەركی نییە
دەركە داخستن لە تۆ دەركی ژیان داخستنە
…
هێمن ئاگاداری گۆڕانە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵگای جیهانی بووەو خوازیارە ژنی كوردیش لەو ئەزموونانەی ئەوان كەڵك وەربگرێت‌و دەست بكات بە خوێندن‌و ببێت بە بكەرێكی كۆمەڵایەتی.

فێری زانست و هونەر بوو ئەو لەسایەی خوێندنی
تۆش تەشیمان بۆ دەڕێسی یادگاری شیرینە
ئەو بە ئاسمانا فڕی، دونیا گەڕا، چووە بن بەحر
دەك نەمێنم كاری ئێوەش هەر لە ژوور دانیشتنە

هێمن جگە لەوەی خوازیاری بەشداری كۆمەڵایەتی ژنانەو خوازیاری خوێندنیانە، لە هەمانكاتدا دژ بەو كلتوورو داب‌و نەریتەیە كە ژنان دەكات بە بندەست‌و تا ئەو ئاستەش ئەڕوات كە لای وایە پەچەو لەچك شتێك نییە پێشتر لە كلتووری كوردیدا بووبێت‌و بە شتێكی هاوردەی دەزانێت كە بەسەر ژنی كورددا داسەپاوە.

ئەو پەچە و رووبەند و چارشێوەی نەدیوە نەنكی تۆ
ئەو شڕو شاڵاتە دیاری دوژمنی دڵ چڵكنە
…
بە هەزار (زێ‌) و (گادەر) و (لاوێنی) روونیشمان هەبێ
تاكوو ژن ئازاد نەبێ، سەرچاوەكەی ژن لیخنە

ئەم جۆرە روانینە لای هێمن‌ولای بەشێكی زۆر لە شاعیرانی كلاسیكی پیاو دەبیندرێت. تەنانەت وەك ئەوەی هێمن ئاگاداری ئەو وتەیەی لێنین بێت كە ئەڵێت :” ئازادی ژن ئازادی كۆمەڵگایە” باس لەوە دەكات كاتێك كۆمەڵگا سەرچاوەكەی روونە كە ژن ئازاد بێت.
بەداخەوە ئێمە تا دەیەی ١٩٨٠ دەنگی ژنانەی ژن، لە ئەدەبداو بە تایبەت لە شیعردا زۆر كەم دەبینین. ئەو ژنانەشی بوونیان بووە زیاتر وەك پیاو نووسیویانە نەك وەك ژن. بۆ وێنە شیعرەكانی مەستوورە ئەردەڵان كەمتر نیشانەكانی ژنبوونی پێوە دیارە. بەڵام دوای دەیەی ١٩٨٠ ئێمە دەنگی ژنانیش وەك ژن لە شیعردا دەبینین كە دژ بەو چارەنووسە پیاوسالارییەی كە كۆمەڵگاو ئایین‌و نەریت بۆیانی دیاریكردووە دەوەستنەوەو بێگومان ئەمەش بەرهەمی ئەو گۆڕانە كۆمەڵایەتی-سیاسی- ئابووریانەیە كە لە كوردستان‌و ناوچەكە بە گشتی سەری هەڵداوە. بەگشتی گۆڕانە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكان كاریگەرییان بووە لەسەر جۆری روانینی كۆمەڵگاونووسەران بۆ ژن‌و نووسەر بوونەوەرێك نییە لە دەرەوەی كۆمەڵگاوە، بەڵكوو لە چەقی رووداوەكانی كۆمەڵگایەو وشیارییە روناكبیری‌و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان وا دەكات چەند هەنگاوێك پێش كۆمەڵگا بێت، بەڵام لە دەرەوەی كۆمەڵگا و بێ كاریگەر لە گۆڕانەكان نییە.
رەنگدانەوەی هەڵاواردنی جنسییەتی و دژە ژن بوون لە ئەدەبدا بەرهەمی بیركردنەوە كۆمەڵایەتییەكانی سەردەمی خۆی بوەو وەستانەوە دژ بەو هەڵاواردنانەش بەرهەمی گۆڕانە لە بیركردنەوەكاندا. كە وایە لێرەدا پەیوەندییەكی دیالێكتیك ئەبینین لە نێوان نووسەرو كۆمەڵگا و گۆڕانە كۆمەڵایەتییەكاندا.
2- روانینی هێرشی سێكسی دژ بە ژنان و گێچەڵی سێكسی فرۆشتن.
ئەمجۆرە روانینە زیاتر لەو شیعرانەدا دەبیندرێت كە بە شیعری هەجوو دەناسرێن. لێرەدا شاعیر سێكس‌و هێرشی سێكسی دەكاتە ئامرازێك بۆ تێكشكاندنی كەسایەتی، كەسی بەرامبەر. لە شیعری دونیادا نموونەی ئەمجۆرە روانینە بووە، بەڵام لە راستییدا ئەمجۆرە شیعرە هی سەردەمێكی دیاریكراوی كۆمەڵایەتی- ئابووری- سیاسی دیاریكراوە. ئەم شیعرانە ئەچنە چوارچێوەی توندووتیژی زمانییەوە. گێچەڵی سێكسی فرۆشتنن. بۆ نموونە لە شیعری مەستوورەدا، نالی گێچەڵی سێكسی ئەفرۆشێت بە مەستوورە یان شیعرەكانی شێخ رەزا توندووتیژی سێكسی تێیدا رەنگی داوەتەوە. نموونەی لەمجۆرە لە شیعری كوردیدا بوونی هەیە، بەڵام ئەمەش بۆ سەردەمێكی شیعری دەگەڕێتەوە. لە ڕاستییدا لە روانگەی دەروونناسییەوە، ئەم شیعرانە ئەچنە چوارچێوەی توندووتیژییەوە. سەیر ئەوەیە پیاو ئەو ئیزنە بەخۆی ئەدات كە توندووتیژی بنوێنێت بەرامبەر بە ژنان. یەكێك لە هۆكارەكانی توندووتیژی نواندن بە هەموو فۆڕمەكانییەوە وەك چۆن مایكل كافمەن باسی دەكات ئیزن پێدانە. كۆمەڵگا، ئایین، نەریت ئەو ئیزنە ئەدات بە پیاو كە توندووتیژی بنوێنێت بەرامبەر بە ژنان.
دوا وتە
بیانووی ئەم نووسینە ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو نووسینانەی لەم دواییانەدا بە خێڵ‌و بە شێوەیەكی سیستماتیك دژ بە ژنان‌و چالاكانی كۆمەڵایەتی كرا. ئەم نووسینە نایهەوێت وەك كەس بەرگری لە هیچ كەسێك بكات. بە هەمان شێوە كە نایهەوێت وەك تاكەكەس لۆمەی كەس بكات. بەڵكوو ئەم نووسینە ئەیهەوێت دژ بەو روانینە بوەستێتەوە كە چالاكانی بواری مافەكانی ژنان، بە قەحبە، ماكەر، لەشفرۆش و… ناودێر دەكات و ئەو ئیزنە ئەدات بەخۆی لە زمانی هەجوو كەڵك وەربگرێت بۆ شكاندنی كەسایەتی ژنان. ئەو كەسانەی بەو شێوەیە باس لە كەسایەتی ژنان ئەكەن لە ئێستاداو لە راستییدا بەرخۆری كەلتووری پیاوسالاری-ئایینین، بەئەنقەست خەریكن توندووتیژی ئەنوێنن بەرامبەر بە ژنان و لە هەمانكاتدا پەرەپێدەری كۆنسێرڤاتیسم و دواكەوتوویین. ئەمجۆرە نووسینانە لە ئێستادا تەنها لە خزمەتی هێزە كۆنسێرڤات و كۆنەپارێزەكاندایە. بەكاربردنی ئەمجۆرە ئەدەبیاتە كوشتن‌و تێكشاندنی كەسایەتی ژنانە. هەر چەشنە ئەدەب و بەرهەمێكی ئەدەبی، بەرهەمی سەردەمی خۆیەتی. لە ئێستادا و لە سەدەی ٢١ دا لە هیچ كۆمەڵگایەكدا ئەم جۆرە نووسینانە ناچنە چوارچێوەی بەرهەمێكی ئەدەبی شایستەوە. ئەگەر (هەجوو) سەردەمانێك ئەیتوانی جۆرێك زمانی دەربڕینی رەخنە بێت، بە تایبەت دژ بە دەسەڵاتەكان. لە ئێستادا میتۆدەكانیتری رەخنە جێگایان گرتۆتەوە. شێخ رەزا شاعیری سەردەمی خۆی بووە، ئەگەر ئێستا ئێمە وەك شاعیرێكی دیار بە هەموو شیعرەكانییەوە دەیناسین لەبەر ئەوەیە لە سەردەمی خۆیدا كاریكردووەو بێگومان ئەگەر لە هەر سەردەمێكیتردا بایە زمان و شێوە دەربڕینیتری بەكار دەهێنا و هەڵگری جۆرێكیتر لە روانین و بیركردنەوە دەبوو. ئەمجۆرە نووسینانە، بەتایبەت دژ بە چالاكانی بواری ژنان لە ئێستادا هیچ خزمەتێكی ئەدەبی و فیكری تێدا نییە، بە پێچەوانەوە لەبەختی ئایدیایەكی لە جۆری داعشیزمدایە. ئەو كەسەی بەقەڵەمەكەی ئەو ئیزنە بەخۆی ئەدات هەرچەشنە سووكایەتییەك بە چالاكانی بواری كۆمەڵایەتی و ژنان بكات، هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ ئەو كەسەی لە مینبەری مزگەوتەكانەوەو لە گرتە ڤیدیۆییەكاندا دژ بە ژنان و كچان فتوا دەردەكات.
ئەم چەشنە ئەدەبە وەك وترا ئەدەبێكە توندووتیژی دەنوێنێت بەرامبەر بە ژنان. لە ئێستادا هەڵگری ئەو نووسینانە دەكرێت بۆ دوو شوێن بنێردرێن. یان ئەوەی وەك نەخۆشی دەروونی بنێردرێنە نەخۆشخانەو تیمارستانەكان بۆ ئەوەی تیمار بكرێن و دووبارە بنێردرێنەوە ناو جەرگەی كۆمەڵگا. یان ئەوەیە ئەگەر دەركەوت كە لەباری دەروونییەوە ناتەواو نین، بەڵكوو هەڵگری روانینی سێكسیستین پێویستە بدرێنە دادگا لەبەر ئەوەی روانینی سێكسیستی لە ئێستادا لە هیچ كۆمەڵگایەكدا-جگە لە داعش و تاڵەبان- رێگە پێدراو نییە.