ئیدۆمی ئانۆمی وهبیرهێنهرهوهی ناوی کۆمهڵناسی فهرانسی، ئێمیل دۆرکیمه. ئهو ئیدۆمه له لایهن دۆرکیمهوه تیۆریزه دهکرێ و ناو دهردهکا. دواتر کۆمهڵناسانی دیکهش بهکاری دێنن و خوێندنهوهی جیاوازی بۆ دهکهن. به کورتی دۆخی ئانۆمیک به دۆخێک دهگوترێ که نۆڕم و بهها کۆمهڵایهتییهکان لاواز دهبن و چهشنێک پشێوی کۆمهڵایهتی دێتهئارا. به پێی بیری دورکیم ئهو دۆخه لهو کۆمهڵگایانه دێته ئارا که له حاڵهتی راگوزاری دان؛ واته له حاڵهتی نهریتی هاتوونهدهر، بهڵام هێشتا به تهواوی مۆدێرن نهبوون. نیشانه و دهرکهوتی نهریت و مۆدێرنیزم به تێکهڵاویی لهو کۆمهڵگایانهدا دهبینرێ.
گریمانهی ئهم نووسینه ئهویه که به پێی زۆر داتا و دهرکهوتی ئاکاریی، کۆمهڵگهی ئهمڕۆی ئێران تووشی چهشنێک دۆخی ئانۆمیک بووه. بۆ سهلماندنی ئهم گریمانهیه ئاماژه به چهند نموونه دهکهین و بهستێنهکانی ئهو دهرکهوتانهش باس دهکهین.
ئێران زیاتر له یهک سهدهیه که له دۆخی نهریتی هاتۆتهدهر و چۆته نێو قۆناغی راگوزارهوه. به هۆی نهبوونی سیستمێکی کارای دهسهڵاتداریی، قۆناغی راگوزاری کۆمهڵگهی ئێران زۆر درێژ بۆتهوه و ههتا ئێستاش نهیتوانیوه بچێته نێو بازنهی وڵاتانی گهشهسهندوو. تا ههنووکهش خاوهنڕایانی بواری گهشهسهندنی ئێران له لێگهڕینی هۆکارهکانی وهدواکهوتنی ئێران دان. ئهمه له حاڵێک دایه که زۆر وڵاتی دیکه، دوای ئێرانیش لهگهڵ مۆدێرنیزم ئاشنا بوون و عهیامێکه چوونه نێو گرووپی وڵاتانی پهرهسهندوو. خهڵکی ئێران هیشتاش کێشهی دابین کردنی پێداویستییه سهرهتایی و سهرهکییهکانی ژیانیان ههیه. دۆخی ئابووری به رادهیهک خراپه که خهڵک بێ گوێدانه نۆڕم و بایهخه کۆمهڵایهتییهکان، بۆ بهدهست هێنانی لانیکهمی پێداویستییهکانی ژیان، شهو و رۆژ دهخهنه سهریهک و زۆر لایهنی پێویستیی ژیانیان فهرامۆش کردوه. ئاخر کهسێک که پێویستییه سهرهتاییهکانی دابین نهبێ، رهنگه درۆ بکا، دزی بکا. سروشتییه کهسانێک ههبن که له ههمبهر دابین نهبوونی پێویستییه سهرهتاییهکانیان، ههروا پابهندی نۆڕمه ئهخلاقییهکان نهبن.
کهلێنی چینایهتی له ئێراندا بێداد دهکا. رێژهیهکی بهرچاوی تاکهکانی کۆمهڵگه، دوای تهواوکردنی خوێندنیش، ناتوانن له رووی ئابوورییهوه سهربهخۆ بن و خۆیان دابین بکهن. به قسهی کارناسانی ئابووری، رادهی ههلی کار له ماوهی ١٠ ساڵی رابردوودا وهک خۆیهتی و هیچ نهگۆڕاوه. به پێی ئامارهکان ههنووکه له ئێراندا ٥-٦ ملیۆن بێکار ههیه که ئهگهر ئابووریی ئێران به گهشهیهکی سهقامگیری 7 له سهدی نهگا، ئهوه ژمارهی بێکارانی ئێران زۆر زیاتریش دهبێ. ئهمهش خۆی له خۆیدا سهرچاوهی زۆر گیروگرفتی کۆمهڵایهتی و پشتگوێ خستنی نۆڕم و بهها ئهخلاقی و کۆمهڵایهتییهکانه.
له ئێراندا رێژهی تهڵاق زۆر له سهرێیه و نێونجی تهمهنی پێکهێنانی ژیانی هاوبهشیش چۆته سهر. به چهشنێک که ئاستی دیاردهی تێپهڕاندووه و بۆته قهیران. یهکێک له هۆکاره سهرهکییهکانی ئهم قهیرانهش گیروگرفتی ئابوورییه. له وهها دۆخێک دایه که دیاردهیهک به ناوی “زهواجی سپی” سهریههڵداوه. کچ و کوڕ یان ژن و پیاو، بێ ئهوهی که له یهکتر مارهکرابن و به پێی عورف و یاسا ژیانی هاوبهشیان پێکهێنابێ، له راستیدا بێ گوێدانی نۆڕم و بهها کۆمهڵایهتییهکان، لهگهڵ یهکتر دهژین و ئهگهر بێتوو له ئێستاوه ئهم دیاردهیه خهسارناسی نهکرێ و چوارچێوهمهند نهکرێ، دهبێته قهیرانێک که زۆر لێکهوتهی نهرێنی دهبێ.
به هۆی پێکهاتهی نهخۆشی سیاسی و ئابووریی ئێران، چینێکی تازه پێگهیشتووی دهوڵهمهند ههیه که یهک شهوه و بێ هێچ چهشنه ههوڵ و ماندوو بوونێک، له رێگهی قاچاغ، بازرگانیی مادده هۆشبهرهکان، رانتخۆریی، پێوهندیی لهگهڵ دهسهڵاتی سیاسی، پارهیهکی زۆریان وهسهرێک ناوه. ئهم چینه مشهخۆره بهرههم هێنتهوهر نییه، فهرههنگی تایبهت به دهوڵهمهندی ئهسیل و خاوهن ریشهیان نییه و، به هۆی ئاکاری دژهبههایان، دهرونی کۆمهڵگهیان تێکداوه. ئهو چینه به لایانهوه گرینگ نییه که کۆمهڵگه چی بهسهر دێ و کاره نایاسایی و نامرۆڤانهکانیان چ ئاسهوارێکی خراپ له سهر کۆمهڵگه بهجێ دێڵێ، ئهوهی که بیری لێدهکهنهوه تهنیا و تهنیا بهرژهوهندیی تاکهکهسیی خۆیانه.
به هۆی ئهو دۆخهی که له ئهنجامی سیستمێکی ناکارا خوڵقاوه، رۆحی هاوپێوهندیی کۆمهڵایهتی له ئێراندا لاواز بووه. ئهگهر له گۆڕهپانێکی باڵاشاری تاران، کهسێک هاوشارییهکهی بهرچهقۆ بدا و بیکوژێ، خهڵک له دهوری دههاڵێ بهڵام بهر بهو کارهساته ناگرن. ئهمه نیشاندهری ئهوپهڕی نزمبوونی رۆحی هاوپێوهندیی گشتییه. نیشانهی ئهوهیه که مهنتقی نهخۆشی خودتهوهری زاڵ بووه و بهها ئهخلاقی و مرۆییهکان لاواز بوون.
شهو و رۆژ له راگهیهنه رهسمییهکانهوه باسی ئهخلاق دهکرێ و ئامۆژگاریی خهڵک دهکرێ؛ بهڵام لهو لاوه پهیتاپهیتا پهروهندهی گهندهڵی ماڵی ئاشکرا دهبن. جێنشینانی ئیمامی زهمان له رواڵهت جۆرێک خۆ دهنوێنن و قسه دهکهن، بهڵام له خهڵوهتدا “آن کار دیگر می کنند”. له تیۆری ئۆرگانیکی دهوڵهتدا، دهوڵهت به باوک و سهرپهرستی کۆمهڵگه دهشوبهێنرێ. ئهگهر رهفتار و کردهوهی سهرپهرهست بهو جۆره بێ، بێگومان بۆخۆی دهبێته ماکه و سهرچاوهی ههرهسی ئهخلاق، دهبێته قوتابخانهی فێربوونی دووڕوویی و ساختهچێتی. تهواوییهتخوازی سیستم و پێویستیی داسهپاو، خهڵک ناچار دهکا که به پێچهوانهی خودی واقیعی، خۆی ویترین بکا و بنوێنێ.
پشێویی کۆمهڵایهتی، بهرژهوهندیخوازیی ههوسارپچراو و بێ پرهنسیپ و، لاوازیی نۆڕم و بهها ئهخلاقی و مرۆییهکان، دهرهنجامی دهسهڵاتداریی ئۆلیگارشی ئاخوندانه که تا ئێستاش ئیدیعای دروست کردنی مهدینهی فازیلهی ئیسلامی دهکهن.
