رێکخراو سازی نوێی ئیسلامی
فه‌زای گشتیی و نوێی دوای سەرکەوتنی ڕاپەڕین، پڵۆڕالیسمی رێکخراویی بوو. بۆیه ئه‌و حیزب و رێکخراوانه‌ی، له زه‌مانی په‌هله‌وی دووههم دا، له ده‌ره‌وەی ده‌سه‌ڵاتی رێژیم دامه‌زرابوون و ریشه‌یان هەبوو، په‌ریان گرت. ژمارەیەک حیزب و رێکخراوی دیکه‌ش دامه‌زران.
ڕاپرسییه‌کی ئیحساسی به چوارچێوه‌یه‌کی ته‌نگه‌به‌ری یه‌ک پرسیاری، دیارده (پدیده) ی “کۆماری ئیسلامی نه‌ک یه‌ک وشه زیاد و نه یه‌ک وشه که‌م” ی لە ١٢ی خاکەلێوەی ١٣٥٨ دا، به سه‌ر گه‌لانی ئێران‌دا سه‌پاند. به‌ڵام کاتێک چاو له ڕابردووی مێژووی سیاسی ئێران ده‌که‌ین، بۆچوون و کردەوه‌کانی ئیسلامی چه سیاسیی و چ نا سیاسی، له‌سه‌ر شێوه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری و ژیانی ڕۆژانه‌ی خه‌ڵکانی ئێران، کاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی هه‌بوو؛ تەنانەت لە ناوەندی بڕیاردانی دەسەڵاتی رێژیمی پاشایەتیش‌دا. لە ماوەی ٧٣ ساڵ دا- ١٢٨٥ هەتا ١٣٥٨- لە شۆڕشی مەشرووتە هەتا راگەیاندنی کۆماری ئیسلامی، بەداخەوە مەشڕووعەخوازی پتر زاڵ بووە بەسەر مەشرووتەخوازی دا. بۆیە دەرکەوتەکەی بە لای دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی‌دا، شکایەوە.
ژماره‌یه‌ک له مه‌لاکانی شیعه به‌و هه‌له‌ی بۆیان هه‌ڵکه‌وت و بوونی که‌سێکی وه‌ک ئا. خومه‌ینی که پشتی گرتن و فێڵیان له نیاز پاکی خه‌ڵکانی وه‌زاڵه‌هاتوو له ده‌ست دیکتاتۆری و سه‌ره‌ڕۆیی حه‌مه ڕه‌زا شا کرد، ڕێکخراوسازی خۆیان لە خولی سێیەم‌دا، ده‌ست پێکرد.
– خولی یەکەم، لەساڵی ١٣٢٠ هەتا ١٣٣٢، خولی دووهەم دوای ١٣٣٢ هەتا ١٣٥٦ و خولی سێهەم لە ١٣٥٦هەتا ١٣٥٨ کە لە پتر لە ٣٠ ساڵی رابردووش هەر درێژەی هەیە، لە قۆناخی جیا جیا‌دا، لە ئارا دایە.-
ئەو ژمارە ڕۆحانییه‌ی شیعه له لێکدانه‌وه‌کانیان دوای ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی جۆزه‌ردانی ١٣٤٢ (١٩٦٣) دا، یەکێک لە هۆیەکانی شکست خواردنی خۆیان له‌نه‌بوونی حیزبێکی به‌توانا و کارامه‌ی ئیسلامیی سه‌رانسه‌ری پێناسه ده‌کرد. هه‌روه‌ها هه‌لومه‌رجی نوێ و بوونی ژماره‌یه‌ک حیزب و رێکخراوی له‌حاڵی گه‌شه‌ی ئیسلامی نا حه‌وزەیی، میللی و چه‌پ، ئەو رۆحانیانەی هان‌دا بۆ دروستکردنی ده‌زگا و دامه‌زراو و حیزب و رێکخراوی تایبەت بە خۆیان.
کۆمه‌ڵی ڕۆحانییه‌تی موباریز
له گه‌ڵاوێژی ساڵی ١٣٥٦ (١٩٧٧) دا، جه‌مشیدی ئامووزگار بوو به سه‌رۆک وه‌زیر و جێی هوووه‌یدا- ی گرته‌وه. سیاسه‌تی نوێی رێژێمی په‌هله‌وی دووههم هێندێک کرا‌وه‌یی له ساڵوه‌گه‌ڕی مه‌شرووته‌‌دا، راگه‌یاند که ناوی فه‌زای کراوه‌ی سیاسی له‌سه‌ر دانرا. ئه‌و وەزعە 13 مانگ پتری نه‌خایاند. ئه‌و هه‌ناسه سیاسییه که ویستی جبهه‌ی میللی بوو، هاته دی و جبهه‌ی میللی چواره‌م تێکۆشانی خۆی ده‌ست پێکرد و به‌ختیار بوو به سه‌رۆکی. شه‌ریف ئیمامی جێی ئامووزگاری گرته‌وه و ده‌وڵه‌تی ئاشتی میللی پێکهێنا. به‌ڵام 2 مانگ دواتر، ده‌وڵه‌تی نیزامی ئه‌زهاری جێی گرته‌وه. سه‌ره‌نجام سوپه‌هبود موقه‌دده‌م – ره‌ئیسی ساواک‌ی ئه‌وکات-، به‌ختیاری وەک دوایین ئومێد، به محه‌ممه‌د ره‌زا په‌هله‌وی پێشنیار کرد. (١)
له‌وسه‌روبه‌ندەدا بوو، چه‌ند که‌س له رۆحانییه‌کانی قوم و تاران، رێکخراوێکیان به‌ناوی “جامعه روحانیت مبارز تهران” (کۆمه‌ڵی رۆحانییه‌تی تێکۆشەری تاران) دامه‌زراند. ژماره‌یه‌ک له چالاکانی ئه‌و رێکخراوه بریتی بوون له:” استاد مطهری، آ. سید علی خامنه‌ای د. بهشتی، د. مفتح، د. باهنر، آ. موسوی اردبیلی، آ. مشکینی، آ. امامی کاشانی.” (٢) [ ژمارەیەک لەو ناوبراوانە ئەوکات ئایەتوڵڵا نەبوون]
ئه‌ساسنامه‌ی ئه‌و رێکخراوه ساڵی 1357 نووسرا و له لایه‌ن دامه‌زرێنه‌رانی، به په‌سندی ئا. مونته‌زیری وحوجەتولئیسلام هاشمی ره‌فسه‌نجانی – که له زیندان بوون-، گه‌یەندرا و بۆ ته‌ئیدکردنی بۆ ئا. خومه‌ینی له تاراوگه، نێردرا. (٣)
ئامانج و رێبازی ئه‌و کۆمه‌ڵه به‌کورتی بریتی بوون له:
١- هه‌وڵدان بۆ مه‌کته‌بی بوونی شۆڕشی ئیسلامی و ده‌سکه‌وته‌کانی.
٢- به‌هێزکردنی رێکخراوه به‌راییه‌کانی ئیسلامی و دامه‌زراوه شۆڕشگێڕیه‌کان.
٣- هاوئاهه‌نگی و کۆده‌نگی نێوان ئیسلامییهکانی رووحانی و نا رووحانی.
٤- چاوه‌دێری به‌سه‌ر رووداوه‌کانی وڵات‌دا.
٥- پێوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ ناوه‌ندی هه‌واڵه‌کان و شوێنه ته‌بلیغاتی‌یه‌کان.
٦- چالاک کردنی ناوه‌نده ئیسلامی و ته‌بلیغاتی‌یه‌کان.
٧- دامەزانی ناوەندی لێکۆڵینەوەی دینی و فەرهەنگی. (٤)
ده‌وری کۆمه‌ڵی رووحانییه‌تی موبارێز له راپه‌ڕین دا
ئه‌و رێکخراوه به‌هۆی موته‌هه‌ری و بەهێشتی، پێوه‌ندیان به خومه‌ینی- یه‌وه هه‌بوو. به‌شداری له رێپوان و ناڕه‌زایه‌تی‌یه‌کان و کۆڕیاد و پرسه‌ی شه‌هیدانی رێگای ئازادی یان ده‌کرد. هاوکاری‌یان له‌گه‌ڵ رێکخراوی دیکه‌ی تا راده‌یه‌ک هاوبیر هەبوو. بۆ پێکهێنانی کۆمیته‌ی پێشوازی له گه‌ڕانه‌وه‌ی ئا. خومه‌ینی له پاریس بۆ تاران زۆر چالاک بوون.
ئه‌و رێکخراوه نه‌خشی سه‌ره‌کی له پێکهاتنی شووڕای شۆڕش له گه‌رمه‌ی ڕاپه‌ڕینی گه‌لانی ئێران‌دا، هه‌بوو. – ئه‌و شووڕایه له ٢٢ ی به‌فرانباری ١٣٥٧ دامه‌زرا و لە ٥ که‌س به‌ناوه‌کانی موته‌هه‌ری، باهونه‌ر، بەهێشتی، ره‌فسه‌نجانی و مووسه‌وی ئه‌رده‌بیلی پێک هاتبوو که زۆربه‌یان، ئه‌ندامی کۆمه‌ڵی رووحانییه‌ت بوون.
پاش سه‌رکه‌وتنی راپه‌ڕینی گه‌لانی ئێران (ئینقلاب)، ئه‌و رێکخراوه ئامانجی نوێی بۆ خۆی دیاری کرد که گرینگترینیان بریتی بوون له:
* پشتیوانی هه‌مه‌لایه‌نه له شۆڕشی ئیسلامی.
* دەروەەستی به ویلایه‌تی فه‌قیه و یاسای بنه‌ڕه‌تی و په‌سندکراوه‌کانی.
* پارێزگاریی له داب و نه‌ریته شه‌رعی و ئیسلامی‌یه‌کان.
* پێداگریی له‌سه‌ر نه‌خشی سه‌ره‌کیی رووحانییه‌ت له ده‌سه‌ڵات و گرێدانی دین و سیاسه‌ت له‌یه‌ک، له نیزامی نوێی ئێران دا.
کۆمه‌ڵی رووحانییه‌ت وێڕای مانه‌وه‌ی وه‌ک ته‌شکیلاتێکی سه‌ربه‌خۆ له دامه‌زرانی حیزبی جمهووری ئیسلامی (حجا) دا ده‌ورێکی گرینگی گێڕا. هه‌روه‌ها له ڕاپرسی کۆماری ئیسلامی، هه‌ڵبژاردنی مه‌جلیسی خێبره‌گانی یاسای بنەڕەتی و داسەپاندنی ویلایه‌تی فه‌قیه و به‌نده ئیسلامییهکانی زۆر چالاک بوو. له هه‌ڵبژاردنی یه‌که‌مین خولی سه‌ر‌کۆماری دا، پشتیوانی له ئه‌بولحه‌سه‌ن به‌نی سه‌در کرد؛ که زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کانی هێنایه‌وه.
ئه‌ندامانی ئه‌و رێکخراوه له سه‌ره‌تای ده‌ستبه‌کاربوونی کۆماری ئیسلامی تا ئێستا له شووڕای ئینقلاب، مەجلیسەکانی خێبرەگانی یاسای بنەڕەتی و رێبەری، ده‌زگاکانی یاسایی، ئیجرایی و قه‌زایی، شووڕای نیگابان، هێزه ئینتیزامی و نیزامی‌یکان، به‌رپرسانی حه‌وزه‌کانی عیلمییه، شووڕای به‌رزی شۆڕشی فه‌رهه‌نگی، شووڕای به‌رزی ته‌ناهی (ئه‌منییه‌ت) ی نەتەوەیی، ناوه‌نده ئامووزشی‌یه به‌رزه‌کان، پێش‌نوێژکانی رۆژانی هه‌ینی، و نوێنه‌رایه‌تی‌یه‌کانی وه‌لی فه‌قیه له پارێزگاکان‌دا، ده‌وری کارێگه‌ریان هه‌بووه و هه‌یه.
“محمد رضا مهدوی کنی”- یەکەم سکرتێری ئه‌و رێکخراوه لە دامەزران هەتا مەرگی ناوبراو لە ٢٩ ی رەزبەری ١٣٩٣بوو-. ناوبراو سه‌رپه‌رستی کۆمیته‌کانی ئینقلاب بوو- که له ٢٣ ی رێبه‌ندانی ١٣٥٧ (١٩٧٩)، دامه‌زران.- نه‌خشی کۆمەڵی ڕووحانییەت و هه‌ڵسوکه‌وتی لەگەڵ،” جامعه مدرسین حوزه علمیه قم” ( کۆمه‌ڵی ده‌رس وێژانی حه‌وزه‌ی عیلمیه‌ی قوم) و پێوەندی لەگەڵ موئته‌لیفه‌ی ئیسلامی دا، زۆر دیار و کاریگەر بوو، کە بەشێکی هەرە گرینگی پێکهاتەی کۆماری ئیسلامی پێک دێنێ.
ناوەندی کۆمه‌ڵی رووحانییه‌تی موبارێزی تاران وه‌ک “مٶسسه فرهنگی” ناونووس کرا. به‌ڵام له زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ده‌سه‌ڵاتداریه‌تیی رێژیم دا، به‌شدار بووه!؟ هه‌روه‌ها له رۆژنامه‌ی “رسالت” وه‌ک زمانحاڵی کۆمه‌لی رووحانییه‌ت که‌ڵک وه‌رگیراوه، بێ ئه‌وه‌ی به‌وشێوه‌یه بشووبهێندرێ. “هه‌واڵنامه‌ی کۆمه‌ڵ”، مانگانه له نێو ئه‌ندامان و لایه‌نگرانیان‌دا بڵاودەکرایەوە.
سەرچاوەکان
١- کتاب محمد رضا پهلوی آخرین شاهنشاە، ص ٢٣، د. هوشنگ نهاوندی و د. ایو بوماتی، انتشارات پرن، فرانسە
٢- دارابی ، علی، سیاستمداران اهل فیضیه، تهران، سیاست ١٣٧٩، ص ١٣٧ تا ١٣٩
٣- رضوی مسعود، هاشمی و انقلاب، تهران، همشهری، ١٣٧٨ ص ١٣٥
٤- دارابی، علی، سیاستمداران اهل فیضییه، تهران، سال ١٣٧٩ ص ٢٥٧
سەرچاوە: ڕۆژنامەی کوردستان ژمارە ٧٠١.
