ژینگە بریتیە لەو دەوروبەرەی كە مرۆڤ و جۆرەكانی‌تری زیندەوەر و رووەكی تێدا دەژی. لە سەرەتای دروست بوونی مرۆڤەوە تا ئەمڕۆش كۆمەڵێك فاكتەر و هۆكار هەبوون كە وایان لە مرۆڤ كردووە وابەستەی دەوروبەرێكی گونجاو بێت. سیستەمی سروشتی که بنچینەکه‌ی لە ئاو و هەوا و خاكه، ناوەندێكی گونجاو و دوور لە كێشەی بۆ مرۆڤ و درەخت و هەر چەشنە زیندەوه‌رێك دروست كردووە كە ئەو ناوەندە پێی دەگوترێ ژینگە. ئەگەر فۆكۆسی بابەتەكەمان بخەینە سەر مرۆڤ زیاتر لە هەر چەشنە زیندەوەرێك، دەبینین ئادەمیزاد بە درێژایی چاخەكانی ژیانی بە دوای ناوەندێك‌دا گەڕاوە كە فاكتەرەكانی دەوروبەری لەگەڵ توانای ئینیڕژی و بونیادی خۆیدا گونجاو بێت و كەمترین گیروگرفت و كێشەی لە ژیان‌دا بۆ دروست بكا. ئەوەندەی بۆی كرابێت لە ئاست پێشهاتە نەخوازراوەكان خۆی گونجاندوە و ئەگەر لە توانای‌دا نەبوبێ، رووی كردوەته ناوچەی خوازراوتر.
لە دێرزەمانەوە كۆمەڵێك فاكتەری نەخوازراو هەبووە كە كاریگەریی نێگەتیڤی بەسەر بازنەی ژینگە هەبووە. هەموو ئەو هۆكارە نەرێنیانەش زیاتر سروشتی بوون، وەك تەقینەوەی كانە گڕكانەكان و لافاو و دەرچوونی گازی ژەهراوی و بەركەوتنی نەیزەك و تەنی ئاسمانی، كە ئەمانە زۆر جار بوەتە هۆی لەنێو بردنی تەواوی كۆمەڵگەیەكی مرۆیی و گیانلەبەری. بەڵام كاریگەریی ئەو دیاردە سروشتی‌یە نەخوازراوانە كاتی بوون، دواتر بازنەی ژینگەی سەرلەنوێ رێچكەی ئاسایی خۆی گرتوەتەوە بەر؛ واتە ژیان ئاسایی بوەتەوە. بەڵام هەر ئەو ئەكتەرەی كە بەدوای ناوەندێكی ژینگەیی لەباردا دەگەڕا لە كۆتایی‌دا هەر خۆی بووە هۆی تێكدانی سیستمی رێك‌وپێكی ژینگە، كە هەڵبەتە ئەم ئەكتەره‌ی نێو شانۆی ژیانیش بریتیە لە مرۆڤ خۆی… بۆیە لە سەدەی بیستەم بە دواوە بە هۆی زۆر بوونی چالاكیی مرۆڤایەتی و بەرەوپێشچوونی بەرچاوی لایەنی پیشەسازی لە بواری شارستانی وەك زۆربوونی كارگە و ناوچە پیشەسازییەكان و هۆكارەكانی ترانزێت و بە كارهێنانی سەرچاوە پترۆكیمیاییەكان و یۆرانیۆمی خاوكراو و دەیان که‌رسته‌ی‌تر و، هەروەها پێشكەوتنی پیشەسازی لە بواری سەربازی، وەك تاقیكردنەوە ئەتۆمی و چەكە دوورهاوێژەكان و چەكی شیمیایی و هەزاران چەكی كوشندەتر، وایان كرد كە زەربەیەكی گەورە لە بازنەی بێخەوشی ژینگەیی بدرێ و هەندێ هاوكێشەی یەكسان بەرەو نایەكسانی بەرن. ئەمە وایكرد درەنگ و زوو هەندێ لە وڵاتە پیشەسازییەكان بۆ كەمكردنەوەی فاكتەرە نەرێنییەکانی سەر ژینگە و پاراستنی ژینگەی نێودەوڵەتی یان لانیكەم پاراستنی ژینگەی وڵاتی خۆیان، چەند كۆبوونەوە و رێکكەوتنی نێودەوڵەتی بكەن. هەرچی سەبارەت بە ژینگەی كوردستانە تا ساڵانی كۆتایی و پێش رووخانی دەوڵەتی عێراق و تێكچوونی هاوسەنگیی ناوچەكە، كوردستان ژینگەیەكی زۆر لە بار و پاك و خاوێنی هەبوو؛ ئەمه‌ش بە هۆی كەمیی هۆكاری ترانزێت و هه‌بوونی ژمارەیەكی كەم لە بیرە نەوتەكان و که‌میی كۆنكرێت و قیرتاو و، زۆری ناوچەی كشتوكاڵی بە بەراورد بە ئیستا. چەندین هۆكاری‌تر لە هەردوو سەردەمە جیاوازەكە كاریگەریی خراپیان كردوەته سەر ژینگەی كوردستان و هیچ هه‌وڵێک بۆ چارەسەر كردنی ئەم گرفتە گەورەیە له ئاردا نییه. چەند خاڵیكی نیگەتیڤ لەجیهان و كوردستاندا به‌رچاو ده‌که‌ون كە بوونه سەرچاوەی تێكدانی ژینگە، كە دەتوانین لە وانەی خوارەوەدا پۆڵێنی بكەین:
یەكەم: پیسبوونی هەوا: مەبەست لەمە واتە بوونی تەنۆلكەی زیانبەخش كە زیان بە مرۆڤ و ژینگەی دەوروبەری دەگەیەنێ. بە گوێرەی هەندێک سەرچاوە ساڵانە نزیكەی( 50000) كەس بە هۆی تەنۆلكە پیسكەرەكانی هەوا دەمرن كە دەكاتە نزیكەی(2 % ) ی تێكڕای گشتیی مردنی ساڵانەی مرۆڤ. ئەمە جگە لە دووكەڵی سیگار و توتن، که ساڵانە نزیكەی(3ملیۆن) كەس دەكوژێ. پێش‌بینی دەكرێ ئەم رێژەیە بەرز بێتەوە بۆ (10 ملیۆن) كەس لە چەند ساڵی داهاتودا. پیسبوونی هەوا ڕێژە و پێكهاته‌ی گازەكانی نێو هەوا تێکده‌دا، كە رێژەی پێكهاتەی بنچینەیی بەم جۆرەیە(گازی نایترۆجی78%، گازی ئۆكسیجین21%، گازی دووەم ئۆكسید0.3%) وە جگە لەوانە بە گوێرەی هەندێ ناوچەی تایبەت چەند جۆرە گازێكی تر بەشداری لە پیكهاتەی هەوادا دەكەن وەك(هیلیۆم، ئامۆنیا، میسان…هتد). بۆیە هەر هۆكارێك بۆ زیادو كەمكردنی ڕێژەی ئەو گازانەو تێكەڵبوونی تەنۆلكەو گازی تری نامۆ بۆ ناوئەو كۆمەڵە گازە دەبێتە هۆی شێواندن و ناڕێك و پێكی لە بەرگە هەوای گۆی زەوی، كە هەڵبەتە ئەم دیاردەیەش بە پیس بوونی هەوا ناو دەبرێت.
كە دەتوانین سەرچاوەی پیس بوونی بەرگە هەوا بە چەند هۆكارێك دابنێین كە بریتین لە (تەنۆلكەو تەنی وردSuspended materials) كە ئەمانە چەند تەنێكی وردن كە قەبارەیان لە دەوری چەند (مایكرۆمەترێكە). ئەمانە زیاتر بریتین لە دەنكۆڵەكانی نێو خاك، كە بە هۆی ڕەشەباو گەردەلولی بیایابنەوە هەڵدەستن و تێكەڵ بە هەوا دەبن، لەگەڵ خۆیاندا چەندین نەخۆشی دێنن وەك (شێرپەنجەی سیەكان و كۆكەو هەڵامەت و ڕشانەوەو جیبووب و….هتد). چارەسەكردنی ئەم گرفتەش بە ئاوڕێژكردن و زیادكردنی ڕێژەی سەوزایی لە شوێنی دیاریكراو و گەیاندنی چەند لق و پۆپێكی ڕووبارەكانە بۆ ناوچەی بیابان و وشكەكان.جگە لەوە سەرچاوەی تری پیس بوونی هەوابریتیە لە( گازەكان) كە ئەمانەش زیاتر لە سوتانی چەندین مەوادی زیانبەخش وەك پلاستیك و نایلۆن و دووكەڵ سەیارەكان یان ئەوەی لەم دوایەدا لە عێراق بەرچاو كەوت سوتانی بیرە نەوتەكان وداگیركردنی ڕووبەرێكی بەرفراوانی ئاسمان بە دووكەڵی سوتانی پترۆكیمایی.چارەسەكردنی ئەم كێشەیە بە دانانی فلتەرە بۆ ئۆتۆمبێلەكان ولولەی دووكەڵكێشی كارگەكان ودوورخستەنەوەی ناوچە پیشە سازیەكان لە ناوچە نیشتەجێیەكان(population area) و سەوزكردنی دەوروبەریان بە ڕێژەی سەوزایی ستاندارد.
دووەم:-(پیسبوونی ئاو): ئەوەی كە زیاتر لێرەدا كاریگەری لە سەر مرۆڤ هەیە بریتیە لە پیس بوونی ئاوی شیرین . چونكە ئادەمی ڕاستەخۆ مامەڵە لەگەڵ ئاوی شیرین دەكات. پیسبوونی ئاوی شیرین ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ دەبێت.بە چەند هۆكاریكی نێگەتیڤ ئاوی شیرین سروشتی بێخەوشی خۆی لەدەست دەدات و پیس دەبێت. ئەو فاكتەرە نێگەتیڤانەش وەك(تێكەڵ بوونی ئاوی زیراب و پاشەڕۆ بە ئاوی خاوێن)(mixing sewage water with drinking water) ئەم دیاردەیەش بە زەقی لە كوردستان بەرچاو دەكەوێت. ڕاستەوخۆ ئاوی پیس بەبێ هیچ ناوەندێكی پاكەرەوە تێكەڵ بە ئاوی خاوێن دەكرێت، ئەمەش گۆڕان لە ڕیژەی ئۆكسجینی تواوەی نێوئاوەكە دروست دەكات، بۆ مرۆڤ و زیندەوەرە ئاویەكان كاریگەری خراپی دەبێت. زۆر جار دەبێتە هۆی لە نێوبردنی هەزاران گیانلەبەری ئاوی.ئەم تێكەڵبوونەش بۆ مرۆڤ ،چەندین نەخۆشی بە دووای خۆیدا دێنێت وەك(كۆلێرا،ڕشانەوە،بەلهاریزیا، نەخۆشیەكانی جگەر،حاڵەتی ژەهراویبوون،مەلاریا و چەندین نەخۆشی تر).
ئەمە جگە لەوەی كەم و زۆر كاریگەری بەسەر كشتوكاڵەوە هەیە.پیسبوونی زەریا گەورەكان بە هۆی نەوت و سوتەمەنی پاپۆڕو كەشتیەكان دەبێتە لە دەستانی بڕێكی زۆری زیندەوری ئاوی و گواستنەوەی نەخۆشی پێست و ڕەوی باڵندەكان و بڵابوونەوەی مەلاریا.ئەوەی كە جێگای تێڕامانە لە كوردستان چەند سەرچاوەیەكی تری پیسبوونی ئاوی شیرین هەیە وەك بە كارهێنانی تۆڕی ئاوی ژەنگاویی و كۆن و بە كارنەهێنانی ڕیژەی پێویست لە كلۆر بۆ پاكژكردنەوە. خاوین نەكردنەوەی تانكی ئاوی ماڵان كە پێوستە ساڵی دووجار خاوێن بكرێتەوە. چارەسەكردنی ئەم گرفتەش بەدانانی (ئاو پاک‌کەرەوە)بۆ(Recycling water)پاكردنەوەی ڕاددەی پێویست لە ئاوە پیسەكەو پاشان تێكەڵكردنی بە ئاوی خاوێن و ناچاركردنی كارگەكان بە تایبەتیش ئەو كارگانەی كە مەوادی كیمایی زۆر بە كاردێنن وەك(كارگەی بلۆك و چیمەنتۆ و پلاستیك) بە فڕیدانی پاشماوەكانیان لە شوێنی دیاریكراو تێكەڵنەكردنی ئاوەڕۆكانیان بە ئاوی خاوێن. هەروەها لە ناوچە شارستانیەكان بۆری جۆری ( پۆلی ئەسیلین)بە كاربێت لە جیاتی بۆری كانزایی(گڵڤانایز)، بەمەش دەتوانرێ ڕێگری بكرێت لە ژەنگهێنان و داخورانی دیوی ناوەوەی بۆریەكە. بەكارنەهێنانی ڕاستەوخۆی ئاوی بیر بەبێ تاقیكردنەوەو بەكارهێنانی مەوادی پاقژكردنەوە، دوور كەوتنەوە لە هەڵكەندنی بیر لە خوار ئەو ناوچانەی ڕووبەرێكی فراوان لە ئاوی زێراب و پاشەڕۆی نەخوازراوی لێیە.لە پڕۆژەكانی تۆڕی ئاو زیاتر پشت بە تانكی هەڵواسراو(Elevated Tank) ببەسترێت باشترە نەك ڕاستەوخۆ ئاوی بیرەكان بۆ دانیشتوان بەڕێبكرێت، چونكە كەم و زۆر كۆنترۆڵكردنی كوالێتی ئاو بە تانكی و خەزانەكان(Reservoir) ئاسانترە وەك لە بیر.
سێیەم:-( پیسبوونی خاك): خاك یەكێكە لە سەرچاوەكانی ژیان و كۆڵەكەی خۆراك و بژێوی مرۆڤ و بەشێك لە گیا خۆرو ملیۆنان مێرو و زیندەور بینراو و نە بینراوە.ئێستا ئەو خاكە بەرەو پیس بوون ولە دەستدانی خاسیەتە بنچینەیەكانی خۆیەتی و ڕووبەڕوی چەندان كێشەو پیسكەری نەخوازراو بۆتەوە لە هۆكارە پیسكەرەكان وەك( سوێر بوونی خاك)، كە هەڵبەتە ئەمەش بەهۆی ئاودێر كردنی كشتوكاڵ بە ئاوی سوێرو نە شیاوە، ئەم دیاردەیەش لە كوردستاندا كەمە بەڵام لە باشوری عێراق و بە شێك لە ئێران بە ڕوونی بەرچاوە.بەڵام ئەوەی كە لە كوردستاندا زیاتر ترسناكترە بەكارهینانی ئاوی زێراب و ئاوەڕۆی ناوچە پیشە سازییەكانە. لە گەڵ ئاوەڕۆكاندا دەیان مەوادی ترسناكی وەك(جیوەو گۆگرد و ڕۆنی مەكاینەكان و تێزاب وچەندین مەوادی تری تێدایە) كە هەریەكەیان بۆماوەی ساڵانێکی كاریگەری خراپ بە دوای خۆیدا دێنێت.پیس بوونی خاك واتە نەخۆشكەوتنی مرۆڤ، چونكە پیسی و نەخۆشیەكە بۆ ڕووەك دەگوازرێتەوە لە ڕووەكیشەوە بۆ ئادەمی و گیانلەبەر.بەكارهێنانی ئاوی پیس لە لایەن جوتیارەكانەوە بۆ كەمی جۆگە ئاودێرییەكان و بێمشووری حکومەت لەو بوارەدا دەگەڕێتەوە. پێویستە ڕێڕەوی ئاوی خاوێن و پیس بۆ بواری كشتوكاڵ لەیەكتر جیا بكرێتەوە و چەندین جۆگەی خاوێن(channel) ببرێتە ناوچە كشتوكاڵیەكان. سەرچاوەیەكی تری پیس بوون بریتیە لە (مەوادە تیشكدەرەكان)، توخمە تیشكدەرەكان لە كانزای وەك(یۆرانیۆمU وسۆریمTH)كە لە كوورەی ئەتۆمی بەرهەم دێن.بڵاو بوونەوەی ئەو مەوادانە لە ئەنجامی داڕووخانی كوورە ئەتۆمیەكان بە هۆی لافاو و بومەلەرزە وەك ئەوەی لەم دووایەدا لە وڵاتی ژاپۆن لە فكۆشیما ڕوویدا. یان لە تەقینەوەی بۆمبە ئەتۆمیەكان و بەكارهێنانی یۆرانیۆمی خاوكراو وەك ئەوەی ئەمریكا بەسەر گەلی ڕەش و ڕووتی عێراقدا بەكاریهێنا كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی هەزاران پارچە یۆرانێوم كە بە چاو نابینرێن و لە گەڵ خۆشیاندا بۆچەندین سەدە دوای خۆیان كاریگەرییان دەبێ لەسەر خاك ،ئاو و هەوا و تەنانەت بۆ مرۆڤیش كاریگەری تۆقێنەری دەبێت. وەك بڵاو بوونەوەی شێرپەنجە وتێكدانی ڕێكخستەی جینات و كڕۆمۆسۆمەكان و لە دایك بوونی مرۆڤی ناكامڵ.سەرچاوەیەكی تری پیس بوونی خاك فڕێدانی بتڵی پلاستیكییە، ئەمەش تا نزیكەی 300 ساڵ كاریگەری دەبێت و ناتوێتەوە لە خاكدا، چارەسەركرنی ئەم گرفتەش بە دووبارە بە كارهێنانەوەی بتڵەكان دەبێت و فەرز بكرێت لە سەر هاوڵاتی كە بتڵەكان بەرنەوە شوێنی گونجاو.((بە بڕوای من دەكرێت لە وڵاتدا بیرۆكەیەك دابنرێت كە ئەگەر نرخی بنچینەیی بتڵێكی پلاستێك بە(یەك دۆلار) بێت فرۆشیار بە (دوو دۆلار) بە كڕیاری بفرۆشێت بەڵام پێی بڵێت هەر كاتێ بتڵە پلاستیكیەكەت هێنایەوە من دۆلارە زیادەكەت بۆ ئەگەڕێنەمەوە، بەم شێوەیە بتڵەكان زۆر بەكەمی فڕێ ئەدرێن و زیاتریش بۆ لای فرۆشیار ئەگەڕێندرێنەوە لەویشەوە ئەتوانرێت بە نرخێكی كەم بگەڕێندرێنەوە بۆ خاڵی سەرەتا(كارگە)، بەمەش كارگە لە جیاتی ئەوەی بتڵی تازە بە كولفەیەكی زۆر بەرهەم بهێنێ ئەتوانێت ئەم بتڵانە سەر لە نوێ خاوێن بكاتەوەو بەكاری بێنێتەوە. بەوهۆیەوە كولفەیەكی زۆر ئەگەڕێندرێتەوەو فڕێدانی بتڵەكانیش كەم دەبێتەوە)).فڕیدانی پاشماوە ڕقەكانی ناوچەی دانیشتوان و پیشەسازی دەبێتە هۆی پیسكردنی ژینگەی خاك. هەڵبەتە ئەم فاكتەرەو تەواوی فاكەتەرەكانی تری پیس بوون هەر وڵاتە پێشكەوتوو پیشەسازیەكانن، وڵاتانی هەژار كاریگەری ئەوتۆیان نەبووە.زۆر جار زیاد بوونی پاشەڕۆ دەبێتە هۆی تێكدانی سیمای جوانی و ڕازاوەیی شار.زۆر بوونی پاشەڕۆكان لە وڵاتی لوبنان و بەیروتی پایتەخت بووە هۆی لە كەداركردنی سیمای شارستانی و گەشتیاری شارەكەو بە خراپ بەسەر حكومەتی ئەو وڵاتەدا شكایەوە. بە جۆریك زبڵ‌‌و خاشاك تەواوی شاری تەنیبوو بووە سەرهەڵدانی ناڕەزایی هاوڵاتیان.
چوارەم:-(پیس بوونی بیستن ژاوەژاو):پیس بوون بە دەنگە دەنگ و ژاوەژاو زیاتر لە ناوچە شاری و پیشەسازییەكاندا ڕوودەدات.
ئەم جۆرەی پیسبوون زیاتر پەیوەندی بەپیشكەوتنی سەردەم و فراوان بوونی شارو زیادبوونی دانیشتوان و بەكارهێنانی ئامێرو كەرەستەی تەكنەلۆژی نوێ هەیە.زۆرترین بڕی ژاوەژاو ،لە چڕی شەقامەكان و زۆری هۆكارو هێڵەكانی گواستنەوەیە.ژاوەژاو سەرچاوەی چەندین نەخۆشی بەرجەستەو دەروونییە لەوانە(كەڕبوون، شەكەتبوونی مێشك، تەنگەنەفەسی، خەمۆكی، كەمبوونەوەی حەزی خواردن، كەمبوونەوەی توانای بیركردنەوە).چارەسەركردنی ئەم گرفتەش لە هەر شوێنێك بە كەمكردنەوەی هۆكاری گواستنەوەی تاكی و زیادكردنی هۆكاری گواستنەوەی گشتی، زیادكرنی پارك و شوێنی گەشتیاری كە ئارام بەخشن، زیادكردنی باج و كەم‌کردنەوەی ڕێژەی هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل و دەست بەسەر داگرتنی ئامێرەكانی بێزاركردن بەكارهێنانی جۆرە قیڕێكی(pavement) تایبەتی لە هێڵەكانی گواستنەوە كە دەنگە بەرزەكان هەڵدەمژێت ونزمیان دەكاتەوە بۆ نزیكەی(5 دێسیبێڵ).
ئەمە جگە لەوانە چەندین جۆرو سەرچاوەی پیسبوونی تر هەیە كە هەر یەكەیان بە جۆرێك وبە گوێرەی ناوچەكانی جیهان دەگۆڕێت. بەڵام كاریگەریان لەسەردەورو بەریان و بگرە لە سەر تەواوی جیهان دەبێت. وەك دیاردەی قەتیسبوونی گەرماو كونبوونی بەرگی ئۆزۆن(O3) كە دەوری بەرگە هەوای داوەو ڕێگرە لە تێپەڕبوونی تیشكە زیان بە خشەكان بۆ زەوی، كە دەبێتە هۆی نەخۆشی شێرپەنجەو نەخۆشی كوشندەتر. بۆیە پێویستە هەر لایەن و ڕێكخراوێك هەر كەسێك، لە ئاست توانای خۆی پاریزگاری لە ژینگە بكات و بۆئەوەی سیستەمی ژینگەیی پارێزراو بێت و لە ژیانێكی تەندروستدا بێت. پێویستە ڕێكارەكانی پاراستنی ژینگە بخرێتە پڕۆگرامی خوێندن و ئاستی ڕۆشنبیری تاكی كوردی لەو بوارەدا بەرز بكرێتەوە.تا زووە فریای ژینگەی كوردستان بكەون چونكە ژینگەی كوردستان لە ئاستێكی ترسناكی وەها دایە كە پێی بوترێ ئیتر بەسەو لەمە زیاتر هێلی سورە!
لە ژماره ٦٩٧ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
