دۆخی تورکیە نەگەڕاوەتەوە پێش شێوەکوودتاکەی چند مانگی رابردوو و بەدڵنیاییشەوە هەتا ئەو رێڕەوەی ئەردۆغان گرتوویەتە پێش و ئەو وڵاتەی پێدادەبا، نەگۆڕێ، دوخی تورکیە ئاسایی نابێتەوە. ئیستاش راوەدوونان و گرتن و هێرش بۆ سەر نەیارانی دەوڵەتی پارتی داد و گەشەپێدانی ئەردۆغان بەردەوامە و رۆژ نیە چند چالاکوانیی سیاسی، بەتایبەت لە نەتەوەی کورد نەگیرێن و هێرش نەکرێتە سەر بنکە و بارەگاکانی حیزب و رێکخراوە کوردستانییەکانی ئەو وڵاتە.
هەر ئیستا تورکیە لەگەڵ چند کێشەی مەزن لە نێوخۆ و لە دەرەوە بەرەوڕوویە کە هەرکامیان کاریگەریان لەسەر داهاتووی ئەو وڵاتەدا هەیە. لەنێو خۆی تورکیەدا کۆنترین و قوولترین کێشەی ئەو وڵاتە، واتە کێشەی نەتەوەی کورد، نەک هەر بە چارەسەر نەکراوی ماوەتەوە، بگرە، ئەو چەند هەنگاوە سەرەتاییەش کە بە رۆاڵەت بۆ دابین کردنی بەشێکی هەرەکەمی ماف و داخوازییەکانی ئەو بەشە لە نەتەوەکەمان هەڵێندرابوونەوە، پاشەکشەی لێکراوە و کورد گوتەنی ریسەکەیان کردەوە خوری.
تورکیە بەرەو کوێ دەروا؟ داهاتووی ئەو وڵاتە بە رواڵەت ئورووپایی و لائیکە چۆن دەبێ و پارتی داد و گەشەپێدان کە پارتێکی ئیسلامییە چ خەون و خەیاڵێکیان بۆ تورکیە لەسەر دایە؟ ئەوانە و زۆر پرسیاری دیکە هەن کە وڵامەکەیان بەستراوەتەوە بە ئاراستە و رێرەوی سیاسی ئەردۆغان و پارتەکەی.
هەر چەند بە درێژایی مێژووی نوێی تورکیە، نەتەوەی کورد حاشا لە بوون و مەوجوودییەتی کراوە و سیاسەتی تواندنەوە و ئاسێمیلاسیۆنی لەدژی بەڕێوە چووە و بە توندترین شێوە سەرکوتیان کردوە و هەر ئێستاش ئەو سەرکوتکردنە بەربڵاوە بەردەوامە؛ هەرچەند دێموکراسی و پلۆڕالیزمی سیاسی تەنانەت بۆ نەتەوەی باڵادەستیش نەهادینە نەبووە و تورکیە چەند کوودتای بە خۆیەوە دیتووە، بەو حالەش حکوومەتەکەی لائیک بووە، یاساکانی، بەتایبەت لە پێوەندی لەگەڵ ئازادیی ژنان و بە گشتی ئازادییە تاکەکەسییەکان لە هەمبەر وڵاتانی ناوچە پێشکەوتووتر و سەردەمیانەتر بوون.
بەو حاڵەش بە هاتنە سەرکاری پارتە ئیسلامییەکەی نەجمەددین ئەربەکان، پارتی ریفاە و دواتر بەدەسەڵات گەیشتنی پارتی داد و گەشەپێدانی ئەردۆغان لە ساڵی ١٣٨١ بەملاوە، بەرەبەرە بنەماکانی سیستەمی لائیسیتە لەو وڵاتەدا لەرزۆک کراوە و تورکیە بەخێرایی بەرەو نیزامێکی ئیسلامی، ناوەندگەرای دیکتاتۆری هەنگاوی هەڵێناوەتەوە. ئەو هەنگاوانە، بەتایبەت لەدوای شێوە کوودتاکەی چەند مانگی رابردوو خێراتر و بەکردەییتر و، سەرەڕویی ئەردۆغان و دەوڵەتەکەی زەقتر و ئاشکراتر بوون. هەر لەو پێوەندییەدا حیزبی دەسەڵاتدار بە نیازە هەفتەی داهاتوو گەڵاڵەیەک لە پارلمانی تورکیە پێشنیار بکات کە دەسەڵاتی ئەردۆغان لەوەی کە هەیە بەرفراوانتر دەکات.
ئەردۆغان بە کەڵکوەرگرتن لە زۆرینەی رەهای پارتەکەی لە پارلەمانی تورکیە و ئەو دەسەڵاتەی کە بەپێی پەسندی پرۆژەیاسای هەلومەرجی قەیراناویدا لە لایەن پارلمانەوە رادەستی کراوە، جگە لە سەرکوتی نەیارە سیاسییەکانی و داسەپاندنی فەزای ئەمنیەتی و ترس و تۆقان لەو وڵاتە، دەستی بەسەر هەموو جومگەکانی دەسەڵاتدا گرتوە و دەکرێ بڵێن کەمترین شوێنەواری لە دێموکراسی و پلوڕالیزمی سیاسی لە تورکیەدا هێشتۆتەوە. هەر بۆیەشە جگە لە پارتە کوردییەکان دوو پارتە سەرەکییەکەی دیکەش، پارتی کۆماری گەل(جەهەپە) و پارتی نەتەوەیی دەوڵەت باخچەلی(مەهەپە)، رخنەی توندیان لە کردەوەکانی ئەردۆغان گرتووە.
جگە لەوەش تورکیە لەگەڵ چهند کێشەی نێوخۆیی دیکە بەرەوڕوویە کە گرینگترینیان دابەزینی ئاستی گەشەی ئابووریی ئەو ولاتەیە. هەر چەند بە هاتنەسەر دەسەڵاتی ئەردۆغان و پارتەکەی، ئابووریی ئەو وڵاتە گەشەیەکی باشی بە خۆیەوە بینی و تورکیە لە وڵاتێکی “هەتا ئاوکان” قەرزدار، بوو بە خاوەن ئابوورییەکی سەقامگیر و خۆی گەیاندە ریزی بیست وڵاتی گەشەسەندووی ئابووری لە جیهاندا، بەڵام شەر لەگەڵ گەلی کورد، لەژێر ناوی شەڕی دژبە تیرۆر و تێچووی زۆری ماددی تێوەگلان لەو شەڕە و هەروەها لەشکرکێشی بۆ سوریە و بەشداری لە شەڕی نێوخۆیی ئەو وڵاتەدا و ناسەقامگیری سیاسی و نەبوونی ئەمنیەتی کەرتە جیاوازە ئابوورییەکان، وەک کەرتی توریزم و بەرهەمهێنان لە زۆرێک لە بەشەکاندا، ئابووریی تورکیەی تووشی زیانێکی گەورە کردوە و ئەو زیان و زەرەرەش، بە لەبەرچاو گرتنی هەڵوێست و هەنگاوەکانی ئەردۆغان لە داهاتوودا و ئەو رێڕەوەی شوێنی کەوتووە، وادیارە هەر بەردەوام دەبێ.
هەروەها بوونی زیاتر لە دوو میلیۆن ئاوارە و پەناخوازی وڵاتی شەڕلێدراوی سوریە لە تورکیە، سەرەڕای بارگرانییەکی لەڕادەبەدەر لەسەر شانی دەوڵەت و ئابووریی ئەو وڵاتە، هەم کاریگەری نەرێنی لەسەر زیادبوونی رێژەی بێکاری داناوە و هەم بۆتە هۆی ناڕەزایەتیی خەڵکی. جگە لەوەش لەنێو ئەو ئاوارانەدا زۆر تیرۆریست و خۆکوژ خۆیان حەشار داوە و ناوەناوە بە کردەوە خۆکوژییەکانیان، ئاسایش و ئەمنیەتی ئەو وڵاتەیان خستۆتە ژێر پرسیار.
لە ئاستی دەرەوەش، تورکیە لەگەڵ گەلێک گرفت و تەنگانە و کێشە بەرەوڕوویە. لە دوای شێوەکوودتاکەی ژووئییەی رابردوو تا هەنووکە، ئالوگۆڕی بەرچاو لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیە روویان داوە و ئاراستە سیاسییەکان گۆڕاون بە شێوەیەک کە هەتا دێ تورکیە لە وڵاتانی رۆژئاوایی دوورتەر دەبێتەوە.
لە پێوەندی لەگەڵ شەڕ و قەیرانی سوریەدا، ئەگەر تورکیە لە ماوەی زیاتر لە پینج ساڵی رابردوو، مکووڕ بوو لەسەر روخاندنی بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا و هاوڕی و هاوڕا بوو لەگەڵ عەڕەبستان و قەتەر و ئهمریکا و هاوپەیمانەکانی، ئەوا ئیستا روانینی گۆڕاوە. ئەردۆغان رۆژی پێنجشەممە ١١ی سەرماوەز لەلایەک باس لەوە کرد کە ئەوان شەڕیان لەگەڵ کەسێکی تایبەت نیە کە دیارە مەبەستی بەشار ئەسەدە و لە لایەکی دیکەش گوتی ئێمە تەنیا شەڕی تیرۆریزم دەکەین کە ئەویش دیارە مەبەستی شەڕوانانی کورد لە رۆژاوای کوردستانە.
ئەردۆغان بە داوای لێبوردن لە خستنەخوارەوەی فڕۆکە شەڕکەرە روسییەکە لە پۆتین سەرۆکی کۆماری ئەو وڵاتە و سێ جار دیدار و چەند جاران وتووێژی تەلەفۆنی لەگەڵ ناوبراو، لەسەر پێوەندییەکانیان و هەروەها کێشەی سوریە نیشانی داوە، نەک هەر زۆری مەبەستە پێوەندییەکانی لەگەڵ ئەو زلهێزە ئاسایی بکاتەوە، بەڵکوو ئێستا زۆری بۆ گرینگە لە قەیرانی سوریە و پێوەندییە دووقۆڵییەکانیاندا هاوڕا و هاوتەریب بن. لە لایەکی دیکەش دیداری مەولوود چاووش ئۆغلوو وەزیری دەرەوەی تورکیە لەگەل هاوتا روسیەکەی، سێرگەی لاورۆڤ و هەروەها سەفەری لەناکاوی چەند رۆژی رابردوو بۆ تاران و چاوپێکەوتن لەگەڵ دەمڕاستەکانی کۆماری ئیسلامی، سەلمێنەری ئەو راستییەن کە بەلەبەرچاوگرتنی هاوسەنگی هێزەکان لە سوریەدا، سیاسەتی ئەردۆغان و دەوڵەتەکەی گۆڕانی بنەڕەتی بەسەردا هاتووە.
ئەردۆغان باش دەزانێ کە بە خاوەخاوی سیاسەتی دەوڵهتی ئۆباما لە قەیرانی سوریەدا و هاتنەکایەی بەهێزی روسەکان و پشتیوانی هەمەلایەنەی کۆماری ئیسلامی، ئیدی ئەگەری رووخاندنی رێژیمی بەشار ئەسەد، لە رێی چەک و سەربازییەوە نەماوە؛ ئەگەریش ئەو رێژیمە لە سەرکار لابدرێ، ئەوە تەنیا لەپاش دامرکاندنەوەی بڵێسەکانی شەڕ و بە هاوئاهەنگی روسەکان و ئهمریکا و هاوپەیمانەکانی و لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی رواڵەتیدا بەئەنجام دەگات.
هەروەها کورد لە رۆژاوا فاکتەرێکی بەهێزە و زێدەڕویی نیە ئەگەر بڵێین هۆکاری هەرە گرینگی گۆڕانی ئاڕاستەی سیاسەتی تورکیە لە سوریەدا، رۆژاوا و ئەگەری دامەزراندنی قەوارەیەکی سیاسی دووفاکتۆ لەو بەشە لە کوردستانە. ئەردۆغان دەزانێ لە ئەگەری بەکردەوە بوونی هەر سێناریۆیەک لە سوریەدا، کوردەکان، بەو هێز و توانا و کارامەییە نیزامییەی کە هەیانە و بەو پشتیوانییە سەربازی و سیاسییەی کە تەنانەت روسیەکانیش دەگرێتەوە، لێیان دەکرێ، جێگەو پێگەی شیاوی خۆیان لە داهاتووی سوریەدا دەبێ. هەربۆیەش پێویستیەتی بۆ بەرگری کردن لەو سێناریۆیانە؛ یەکەم دەستێوەردانی سەربازی بکات و بەناوی شەڕ لەگەڵ تیرۆریزم، کە ئیدی هەموو لایک دەزانن بیانوویە، بەگژ کوردانی رۆژاوا دابچێتەوە و دووهەم، ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەلای روسەکان و کۆماری ئیسلامیی ئێراندا بشکێنێتەوە و تەنانەت لەگەڵ ئەسەدیش “تەعامول” بکات.
لە پێوەندی لەگەل یەکیەتیی ئورووپاشدا دەبینین ئەردۆغان و دەوڵەتی تورکیە تووشی شکان و شپرژەیی بوون و خەونی بەئەندام بوون لەو یەکیەتییەیان هەر لە چوارچێوەی خەوندا مایەوە. لە کاردانەوە لە بەرانبەر سەرکوت و زەبروزەنگ و گرتنی پارلمانتاران و رێبەرانی حیزبە کوردییەکان و هەزاران چالاکوانی سیاسی و داخستنی راگەیهنە گشتییەکان، پارلمانی ئورووپا لە ٢٤ی نوامبری رابردوودا وتوووێژەکانی بە ئەندام بوونی تورکیەی هەڵپەسارد و رایگەیاند سیاسەت و هەنگاوەکانی ئەو وڵاتە لەپاش شێوەکوودتاکەی ژووئییەی رابردوو، لەگەڵ پێوەرە و بایهخەکانی یەکیەتیی ئورووپا ناتەبان.
لە بەرانبەردا ئەردۆغان وێرای مەحکووم کردنی ئەو بریارە، هەڕەشەی لە وڵاتانی ئورووپایی کرد کە دەرگا سنوورییەکانی تورکیە بۆ ئورووپا بەسەر پناخواندا دەکاتەوە. هەروەها ئەردۆغان رایگەیاند بۆ تورکیە گرینگ نیە نەچێتە نێو یەکیەتیی ئورووپا، چونکە ئەوان بەدیلی دیکەیان هەیە و دەچنە نێو رێکخراوی هاوکاریی شانگهای. دیارە هەم ئەردۆغان و هەم وڵاتانی ئورووپایی باش دەزانن ئەو رێکخراوە گرینگی خۆی هەیە لە بواری ئابووری و ئەمنیەتی و دوو گەورە زلهێزی وەک چین و روسیە دامەزرێنەرین.
لە پیوەندی لەگەڵ هەڕەشەی ئەردۆغان و کردنەوەی دەرگا سنوورییەکانی بەسەر ئاوارە سورییەکان و پەناخوازەکاندا، دەکرێ بڵێین ئەو هەڕەشەیە ئەگەری بەکردەوە بوونی زۆر کەمە. چونکە لەلایەک لەبەرەبەری وەرزی سەرما و سۆڵە کارەساتێکی مرۆیی دیکەی لێدەکەوێتەوە و تورکیە دەبێتە هۆکارێکی سەرەکیی ئەو کارەساتە و لە لایەکی دیکەش ئەردۆغان نایهەوێ بەو کارەی رق و توورەیی وڵاتانی ئورووپایی بەرز بکاتەوە و هەموو پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی لەگەڵ ئەو یەکیەتییە، کە بۆ دەوڵەت و ئابووریی تورکیە و هەروەها بۆ میلیۆنان تورکی دانیشتووی وڵاتانی ئورووپا زۆر گرینگە، تووشی قەیران و شکست بکات.
بە لەبەر چاو گرتنی ئەو راستییانە، بەروونی دیار و ئاشکرایە ئەردۆغان و دەوڵەتی تورکیە بۆ دەرباز بوون لەو کێشە و گرفتە نێوخۆیی و دەرەکییەکان لە دووڕێیانێکی مێژوویی دان. گەڕانەوە بۆ بەها دێمۆکراسییەکان و دەسهەڵگرتن لە سیاسەتی توندووتیژی و گرتن و توقاندن و راودوونان و چارەسەری کێشە لەمێژینەکان وەک کێشەی رەوای نەتەوەی کورد لەو بەشە لە کوردستان و… لە نێوخۆی تورکیە و لە دەرەوەش وازهێنان لە دەستێوەردان لە شەڕی ماڵوێرانکەری سوریە و تێکۆشان بۆ ئاشتی و سەلماندنی مافی یەکسان بۆ پێکهاتەکانی ئەو وڵاتە بە رۆژاوای کوردستانیشەوە؛ یان بەردەوام بوون لە رێرەوی سیاسەتەکانی ئێستایان لە نێو خۆ و دەرەوەدا.
ئاشکرایە ئاراستەی سیاسیی ئێستای تورکیە دەتوانێ لەوەی کە هەیە زیاتر ئەو دەوڵەتە بەرەو ناوەندگەرایی و دیکتاتۆری بەرێ و کیشەکان قوولتر بکەتەوە و لە ئاکامدا کۆمەڵگه بەسەر دوو جەمسەری نەتەوەییدا زیاتر دابەش بکات، ئەگەری پێکەوەژیانی ئاشتیانە لاوازتر و تەنانەت مەوجوودییەتی تورکیە لە درێژخایەندا بەرەوڕووی مەترسی بەرێ. ئەو رێڕەوە سیاسییە لە ئاستی جیهانیش دەرەوەشدا دوورکەوتنەوەی زیاتری تورکیە لە ئەمریکا و وڵاتانی ئورووپایی لێدەکەوێتەوە و هیچ بە دوور نازاندرێ، گرژیی نێوان ئەو وڵاتە و ئهمریکا و هاوپەیمانەکانی لەلایەک و لەلایەکی دیکەش هاوتەریب بوون لەگەڵ روسیەکان و چوونی تورکیە بۆ نێو رێکخراوی ئابووری و ئەمنییەتیی شانگهای، سەرەتایەک بێ بۆ رەوتێک کە تورکیە لە رێکخراوی”ناتۆ”ش دابڕێ.
لە ژماره ٦٩٣ ی رۆژنامهی “کوردستان”دا بڵاو بۆتهوه
