هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا تێپەڕین و دۆناڵد ترامپ بەربژێری کۆمارییەکان وەک سەرکۆماری وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا هەڵبژێردرا. سەرکەوتنی ترامپ لە نێوخۆ و دەرەوەی ئەمریکادا بە شێوەی جیاواز تەتەڵە دەکرێ. وتەکانی ناوبراو لە پێوەندی لەگەڵ پرسە نێوخۆیی و دەرەکی‌یەکان‌دا هەڵڵاسازکەر بوون و بە گیانی بەرژەوەندییە کورتماوەکان بارگاوی کرابوون. دۆناڵد ترامپ بە رستەی ساکار و دروشمی بزوێنەر هەستی بەشێک لە خەڵکی هەڵخراند و وەک ختۆکەدەری خەونی گەورە و ئارەزووی بەشێک لە ئەمریکاییەکان دەرکەوت. ناوبراو، ئۆگرانی گۆڕان و ئەوانەی لە سیاسەتی ئەمڕۆی ئەمریکا ماندوو و شەکەت بوون، لە دەوری چەند دروشمێک کۆکردەوە، کە بە ئاسانی نەبنە کردار.
پرسی کۆچبەران، فەزڵی پارە بە سەر ژینگە و سیاسەتی ژینگەپارێزی، باج و هەروەها ئاڵوگۆڕ لە دەزگای لەشساغی، لە پرسە نێوخۆییەکانی سەرکۆماری تازە هەڵبژێردراوی ئەمریکان. ئاسایشی ئورووپا و ناتۆ، کەیسی رێکەوتنی ناوکیی ئەمریکا و وڵاتانی دیکە لەگەڵ ئێران، پێداچوونەوە بە رێککەوتننامە بازرگانی‌یەکان لەگەڵ دنیای دەرەوە و هەروەها قبوڵکردن و هەڵکردن لەگەڵ روسیە، لە خاڵە باسکراوەکانی تایبەت بە پرسە دەرەکی‌یەکانی سەردەمی هەڵبژاردنن. دۆناڵد ترامپ شارەزا و پسپۆڕانی تووشی سەرسوڕمان کردوە و دۆخێکی نادڵنیایی خوڵقاندوە. لۆژیکی سیاسەت و ئیدارەی ئەو پیاوە، لە رەوتی تێپەڕینی کات و چوارچێوەی کردەوەدا دەردەکەوێ. سەرکەوتنی ناوبراو لە بەرنامەی ئیدارەکردنی ئەمریکادا بە چەندایەتی و چۆنایەتی هاوکارەکان، چۆنیەتی رەوتی هاوکاریی نێوان پارتی کۆمارییەکان و نوێنەرەکانیان لە کۆنگرێس و نوێنەران لەگەڵ ترامپ گرێدراوە.
سروشتی سیاسەتی بەڕێوەبەرانی رێژیمی تاران و قووڵایی نەخشەی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە فاکتەری سەرەکی لە گۆڕینی روخساری پێوەندییەکانی نێوان دوو وڵات دەژمێردرین. ئاخوندەکان بۆ پاراستنی بایەخی بە ناو “شۆڕشگێڕیی و ئیسلامی” (ئەگەر بە قسەش بێ) ناخوازن بە کراوەیی لەگەڵ ئەمریکادا بسازێن. ئاسایی کردنەوەی پێوەندییەکان رەنگە بۆ قۆناخی دوای عەلی خامنەیی یان شڵەژانی زیاتری بارودۆخ و خواردنەوەی جامی ژەهری زیاتر ئەگەرێکی کراوەترە بێ. ئەو کات مۆرە دەمڕاستەکانی رێژیم راشکاوتر لەگەڵ رۆژئاوا و بە تایبەتی ئەمریکادا دەدوێن و مامەڵە دەکەن. وانە مێژووییەکان دەیسەلمێنن، کە هاوکێشەکان لە ئاڵوگۆڕدان و دواڕۆژی پێوەندییەکانی ئێران و ئەمریکا لەو هاوکێشەیە بەدەر نییە. لەژێر تیشکی ئەو خوێندنەوەیەدا دواڕۆژی پێوەندییەکانی دوو وڵاتی ئاماژرپێکراو کراوەیە. ئەوە کۆی فاکتەرە دەرەکیی و نێوخۆییەکانن، کە پاڵنەری سەرەکی هەڵبژاردنی رێبازێکی تازە و هەڵدانەوەی لاپەڕەیەکی نوێی پێوەندییەکانن.
لە هەڵسەنگاندنێکی گشتی‌دا پێوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران بە سەر سێ بژاردەدا دابەش دەکرێن. بە گوێرەی بژاردەی یەکەم، وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، دەتوانێ رێککەوتننامەی تایبەت بە ناوکی لەگەڵ ئێران زیندوو رابگرێ و بە تەوژمی توندتر یان نەرمتر و لە چوارچێوەی ئەو رێککەوتننامەیەدا، لەگەڵ کۆماری ئیسلامیی ئێران‌دا مامەڵە بکا. ئێرانی‌یەکان خوازیارن تامی سیاسەتی سەرکۆماری تازەهەڵبژێردراو بکەن و درێژە بە گەمەی ناسراو بە “بێنەوبەردە”ی سیاسی بدەن. پابەندبوونی ئێران بە رێککەوتننامەی ناوکی بە مەرجی یەکلاکەرەوە بۆ درێژەدان بە دیالۆگ لەگەڵ ئێران دادەنرێ. سەرکۆماری هەڵبژێردراو لە قۆناخی بەربژێر بوونی‌دا روانینی جیاواز و توندی لەسەر رێککەوتننامەی ئاماژەپێکراو لەگەڵ ئێران دەربڕیوە. ئاشکرایە، کە دروشمەکانی هەڵبژاردن رەنگاوڕەنگن و بەشێکی زۆریان تەمەنیان کورتە. دۆناڵد ترامپ لە کۆشکی سپی ئەو دروشم و رێکلامانەی بە ئاسانی بۆ پراکتیزە ناکرێ و رەوتی بروکڕاسی دەسەڵات و سروشتی بەرژەوەندییەکانی وڵات چارەی ئەو پرسانە دەکا. شایانی ئاماژەپێکردنە، کە لە بازنەی سیاسەتی وڵاتێکی گەورەی وەک ئەمریکادا، گۆڕەپان و دەرفەتی جووڵەی سیاسی و بەکارهێنانی تاکتیک بۆ سەرکۆمار و داڕێژەرانی سیاسەت زۆرە. دۆناڵد ترامپ پێشینەی کاری دەوڵەتداری نییە و بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە بێگومان پشت بە راوێژکار و شارەزایانی ئەو بوارە دەبەستێ. زۆر ئاساییە، کە بۆ سەرکەوتنی کەیسی ئیدارەی ئەمریکا لە ماوەی ٤ ساڵی داهاتوودا، بڕیار و هەنگاوەکانیان لەگەڵ دروشمی هەڵبژاردن زۆر جیاواز بن. لە دۆخێکی ئەوتۆدا، کۆشکی سپی کشانەوەی تەواو لە رێککەوتننامەی ناوکیی ئێران ناکاتە بژاردەی یەکەم. ترامپ لە رۆژانی سەرەتای سەرۆکایەتی‌دا تێدەگات، کە سروشتی کاری بیزنێس و بازرگانی لەگەڵ ئیدارەی وڵاتێکی گەورە بە تەواوەتی لێکجیاوازن. لە ئاکام‌دا دوور نییە، کە کۆمارییەکان بە روخسارێکی گرژەوە لە بازنەی رێککەوتننامە ناوکی‌یەکەدا بمێننەوە. بێجگە لەوە، رەنگە ئاڵوگۆڕەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەستێنی هاوکاریی نێوان ئەمریکا و ئێران زیاتر بکەن. بڕیار و هەڵوێستەکانی ترامپ بێگۆمان هەڵگری سروشت و تایبەتمەندی خۆی دەبن، بەڵام لە کۆتایی‌دا ناوبراو و هاوکارەکانی لە دەللاقەی کۆشکی سپی تەتەڵەی رووداوە ناوچەیی و جیهانیەکانی دەکەن.
بە گوێرەی بژاردەی دووهەم، رێککەوتننامەی ئاماژەپێکراو هەڵپەسێردرێ و کاری پێنەکرێ. لە ئاکام‌دا پێوەندییەکانی دوو وڵات دەگەڕێنەوە سەر دۆخی جاران. ئەو بژاردەیە دەگونجێ بە دەستپێشخەری کۆشکی سپی یان وەک پەرچەکرداری ئەمریکا بەرامبەر بە پابەندنەبوونی ئێران بە خاڵ و بەندی رێککەوتننامەکە بێ. ترس و دڵەڕاوکە لە ئەگەرێکی ئەوتۆ زۆر بەهێز نییە، بەڵام بە هۆکاری جیاواز تەوژم و قورسایی خۆی هەیە. یەکەم، رێککەوتننامەی باسکراو لە لایەن دام و دەزگا فەرمی‌یەکانی ئەمریکا واژۆ نەکراوه و تەنیا مۆری سەرکۆماریان لە سەرە. دووهەم، دۆناڵد تڕامپ لە رابردوو رایگەیاندوە، کە خوازیاری دووبارە داڕشتنەوەی ئەو رێککەوتننامەیە. سێهەم، کۆمارییەکان لە دوو مەجلیسی ئەمریکادا زۆرایەتین و بە ئاسانی مل بۆ ویست و سیاسەتی سەرکۆماری دێموکراتەکان نادەن. ئەگەر دۆناڵد ترامپ وەک سەرکۆماری ئەمریکا مل بۆ ئەو رێککەوتننامەیە نەدا، رەنگە تەنگژەی زیاتر بخوڵقێ. ئەگەر مەجلیسی سێنا و نوێنەران پشتگیری ئەو سیاسەتە بکەن، بڕیاری سەرکۆماری پێشووی ئەمریکا هەڵدەپەسێردرێ. شایانی باسە، کە پرسی ئێران و زۆر بابەتی دیکەی تایبەت بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ریزی یەکەمی لیستی بەرنامەی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا نابێ. سەرکۆماری تازە هەڵبژێردراو پێویستە لە نێوخۆدا و بە تایبەت لە پرسی کۆچبەر و بوژاندنەوەی ئابووری‌دا هەنگاو هەڵگرێ، کە بۆ دەنگدەرانی ترامپ شایانی ئاوڕلێدانەوەن. بێجگە لەوە، کۆی کایەی سیاسەت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و رایەڵکەی تازەی پێوەندییەکانی ئەمریکا لەسەر هەڵوێست و سیاسەتی کۆشکی سپی بەرامبەر بە ئێران کاریگەر دەبێ. لۆژیکی سیاسەت لەگەڵ پلانی بردنەوەی هەڵبژاردنەکان جیاوازە و دەربڕینە ئاگرینەکانی ترامپ، لە هەڵبژاردنەکان‌دا کڕۆکی سیاسەت و دیپلۆماسیی ئەمریکا داناپۆشن.
بژاردەی سێهەم، پەڕینەوە لە رێککەوتننامەی ناوکی و ئاسایی کردنەوەی پێوەندیی نێوان ئەمریکا و ئێرانە. جێبەجێکردنی ئەو بژاردەیە پێویستی بە کاتی زیاتر و کاری بنەڕەتی و هەروەها وەرچەرخانی گەورەیە. سەرکۆماری تازە هەڵبژێردراو و تەنانەت بەربژێری دێموکراتەکانیش بۆ پۆستی سەرکۆماریی ئەمریکا پلان و بەرنامەیەکیان بۆ ئەو بژاردەیە نەبوو. شایانی ئاماژەپێکردنە، کە رێژەیەک سیاسەتکار و داڕێژەری سیاسەت لە ئێران و ئەمریکادا بەرچاودەکەون، کە ئۆگریان بۆ کۆتایی هینان بە سیاسەتی توند و رەق بەرامبەر بە یەکتر هەیە. ئەوان لەسەر ئەو باوەڕەن، کە خەڵکی ئەو دوو وڵاتە و هەروەها رابردووی کۆنی هاوکاری و پێوەندییەکانیان خاڵی ئەرێنی زۆری تێدایە. لە بەرامبەردا، دژبەرانی ئاساییکردنەوەی پێوەندییەکان زۆرن و لە لوتکەی دەسەڵاتی ئێران و ئەمریکادا خاوەن بڕیارن. بەرەی کۆنەپارێزی ئێران و رێبەرەکەیان بە هەموو سیغەیەک ترسیان لە کرانەوەی زیاتر بەڕوی ئەمریکادا هەیە. ئەوان داخران و سەرشاخ بوون لەگەڵ ئەمریکا بە سیاسەتی گونجاو دەزانن و بە کردەوەش سوودیان لێوەرگرتوە. نیزامی ئێران، لە نێو داڕێژەرانی سیاسەت و ستراتیژیی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا هێشتا لە مەنزوومەی سیستمە بێزراوەکان دایە. کۆماری ئیسلامی بە یارمەتیدەری تێرۆریزم، هەڕەشە و مەترسی لەسەر ئیسڕائیل و هاوپەیمانەکانی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا دەناسێندرێ. لە روانگەی بەرە جیاوازەکانی سیاسەت لە ئەمریکا ، نیزامی ئێران بەو فۆڕم و شێوازە، لەگەڵ بایەخ و چوارچێوەی سیاسەتی ئەمریکادا ناگونجێ.
سەرکەوتنی بەربژێری دێموکڕراتەکان لە ئەمریکا بۆ ئێران بژاردەیەکی گونجاو و ئەرێنی بوو، چونکە بەرامبەر بە نیزامی ئێران سیاسەتی ئارامتریان رەچاو کردوە. بێجگە لەوە، دەسەڵاتدارنی ئێران لە پرسی رێککەوتننامەی ناوکی لەگەڵ دێموکراتەکان‌دا چەند ساڵە دیالۆگ دەکەن و باشتر لە کۆدە کولتوری و دیپلۆماسی‌یەکانی یەکتر دەگەن. کۆمارییەکان بۆ بەرپرسانی تاران و بە تایبەت کەسیکی وەک دۆناڵد ترامپ و ستافی داڕێژەرانی سیاسەتی کۆشکی سپی بابەتێکی رەقە، کە پێویستی بە کات و راهێنانە. رێژیمی تاران خوازیارە، کە کۆشکی سپی لە دوای هەڵبژاردن بە رێککەوتننامەی ناوکی پابەند بێ. ئاخوندەکان و داڕێژەرانی سیاسەت لە ئێران بە کردەوە بۆیان دەرکەوتوە، کە دژکردەوەی ناعەقڵانی بەرامبەر بە زلهێزە گەورە و رۆژئاواییەکان، ئێران زیاتر پەراوێز دەخا. ئەوان بۆ نێوخۆ و لە بەرەی مێدیا و دیپلۆماسی‌دا دروشم و وتە کۆنەکان دووپات و چەندپات دەکەنەوە، بەڵام لە کردەوەدا بڕیار و سیاسەتەکانیان لەسەر کفوکوڵی تێپەڕ هەڵناچنن. بەرپرسانی وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاش بە سروشت لەسەر بناخەی بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی خۆیان سیاسەت دەکەن و ژێرخان و سەرخانی سیاسەتی دەرەوەیان هەڵسەنگێندراوە. سیاسەت و دیپلۆماسیی نێوان واشنگتۆن و تاران، لەگەڵ رایەڵکەی رووداوە خوازراو و نەخوازراوەکان‌دا هاوبەندە و رەنگە هاوکێشەی هێز لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، دوو وڵات زیاتر کۆکاتەوە یان لە یەکتر دووریان کاتەوە.
رێبازی سیاسەتی نێوان دوو وڵات لە ماوەی نیزیک بە چوار دەیەدا، ماسولکەکانی بڕیار و سیاسەتی نەرم و خۆشکردوە و لە هەر دووک بەرەدا چاوەکان لەسەر یەکتر تیژ و کراوەن. ئەمریکا و رۆژئاواییەکان شارەزای سروشتی دەسەڵاتی ئێرانن و دەزانن، کە بڕیاردان لەو وڵاتە بە چ کاناڵێک‌دا تێدەپەڕێ و چ دزگایەک لە کۆتایی‌دا بڕیار دەدا. بێگومان دەزگای دیپلۆماسی و بڕیاردانی ئێران بۆ رۆژئاواییەکان سەرئێشەی زۆرە، چونکە سیاسەتکار و بڕیاردەرەکان بە کولتوری تەفرەدان و نەریتی خۆیان دەزگای دیپلۆماسی هەڵدەسووڕێنن. تێڕوانینی رۆژئاواییەکان بۆ سیستمی سیاسی و دەزگای بڕیار لە ئێران‌دا کامڵ و تەواو نییە و بە پێوانەی خۆیان دەزگای دەسەڵاتی ئێران هەڵدەسەنگێنن. بەشێکی زۆر لە سیاسەتمەدارە تازە کارە رۆژئاواییەکان، لە دوو روویی سیاسیی نیزامی ئاخوندەکان وەک پێویست تێ‌ناگەن. کۆنەکارەکانیش لە پێناوی بەرژەوەندییەکانی وڵات و گەلەکانیان، لە زۆر راستیی نیزامی ئێران خۆیان دەبوێرن و راوی شیرینیەکان دەکەن.
بارودۆخی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و هتد. لە جیرانەتی ئێران و تەوژمی ئاڵوگۆڕە نێوخۆییەکانی ئێران بە تێکڕا کاریگەریان لەسەر پێوەندیی نێوان ئەمریکا و نیزامی ئیسلامی لە تاران دەبێ. زۆربوونی رێژەی قەیرانەکان و پەلهاویشتنی ئێران لە رێگا و کاناڵی ئایینی و دەستە و گرووپی کرێگرتە، مەیدانی مانۆڕی ئاخوندەکانی زۆرتر کردوە. هاوکێشەکان گۆڕاون و بە تایبەت لاوازبوونی عێڕاقی کۆنەرقەبەری ئێران، زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و رۆژئاوا ناچار دەکا، کە ئێران لەسەر پرس و داهاتووی ناوچەکە پەراوێز نەخەن. وانەکانی سیاسەت دەیسەلمێنن، کە دەوڵەتەکان لەسەر ئەرزی واقع سیاسەت دەکەن و بەرژەوەندییەکانیان چرا و مەشخەڵی پێوەندییە دەرەکی‌یه‌کانن. لە جیهانی سیاسەت‌دا دوژمنایەتی یان دۆستایەتی هەتا سەر نییە و پێوەندیی ئێران و ئەمریکاش لەو یاسا باوە بەدەر نییە. ئۆباما و دێموکراتەکان دەرگای ئەو پێوەندییانەیان لەگەڵ ئێران کردۆتەوە و گەشەپێدان و زیاترکردنی بەندە بە کۆمەڵێک فاکتەر، کە پابەندبوونی ئێران بە رێککەوتننامەی ناوکی بە کۆڵەکەی سەرەکیی ئەو پێوەندیانە پێناسە دەکرێ. پەرەگرتنی شەڕەدندوکەی هاوشێوەی شەڕی سارد لە نێوان ئەمریکا و روسیە و هەروەها بوونی قەیرانی ئوکڕاین و سوریە بە گوێرەی پێویست دەرفەتی جووڵەکردنی زیاتریان بۆ ئێران خوڵقاندوە.
ئامانجی ئێران و بەرپرسانی رێژیم سووڕانەوە لە دەوری رێککەوتننامەی ئەتۆمی‌دا نییە. ئامانجی بەڕێوەبەرانی رێژیم ئازادکردنی دراو و پارە بلۆککراوەکان، سووککردن و لابردنی ئابڵوقەی سەر ئێران و وەرگرتنی رۆڵی گەورەترە. ئێران لە بواری حەشیمەتەوە خەڵکێکی زۆری لێدەژی، کە بۆ شیرکەت و وڵاتە رۆژئاواییەکان بازاڕێکی گەورەیە. رێژیمی تاران بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئابووری و سووکتربوونی تەوژمی ئابڵوقەی سەر وڵات، سفرەیەکی پان و بەرینیان بۆ رۆژئاواییەکان راخستوە. ئەوان روحی بەرژەوەندیخوازیی رۆژئاوا دەناسن و دەخوازن مەیدانی کێبەرکێی نێوان دەوڵەت و شیرکەتە رۆژئاواییەکان خۆشتر بکەن. شایانی باسە، کە رۆژئاواش لە پرسی پەرەپێدانی زیاتری بازرگانی لەگەڵ ئێران و زۆر وڵاتی دیکەی هاوشێوەدا مەیلێکی کۆن و هەستێکی تێرنەبوویان هەیە. ئەمریکاش لەو نێوەدا سەرتۆپی وڵاتە رۆژئاواییەکانە و بە چەندان شێواز و کاناڵ هەوڵی پاراستنی و پەرەپێدانی رۆڵی زلهێزانە و بەرژەوەندییەکانی دەدا. تاقیکارییە مێژووییەکان دەیسەلمێنن، کە قووڵایی ستراتیژی زلهێزێکی وەک ئەمریکا دابینکردنی سوود و بەرژەوەندیی وڵات و نیشتمانی خۆیانە. پێوەندییەکانی ئێران و ئەمریکاش رەچاوی ئەو یاسا باوەی سیاسەت دەکەن.
راستیی و حەقیقەت، لە کڕۆکی سیاسەت‌دا جێگایان لەرزۆرکە. دابینکردنی بەرژەوەندییەکان، رازاندنەوەی ویست و داخوازەکان، هەوڵدان بۆ مانەوە و قۆستنەوەی دەرفەتەکان جەوهەری راستەقینەی سیاسەت پێکدێنن. سیاسی‌یەکان و داڕێژەرانی بڕیار بە هەڵخڕاندنی هەستی مرۆڤەکان شەڕی باوەڕ و ئامانجەکانی خۆیان دەکەن. مرۆڤەکان بە کردەوە لە جیهانی پێشکەوتوو و داواکەوتوودا دەرفەتی قوتبوونەوەی سیاسەتکارەکان دەڕەخسێنن و لەو پڕۆسەیەدا لۆژیک و بیرکردنەوە دەرەقەتی هەست و کفوکوڵی تێپەڕ نایەت. چاوەڕوانی کات دەبین و بزانین، کە دۆناڵد تڕامپ دەتوانێ بە ستایلی سەرکەوتن لە هەڵبژاردنەکانی سەرکۆماریی و هەروەها هات و هاواری هەڵبژاردن، ئەسپی هەوەسی سیاسەت تاوبدا؟ ئاشکرایە، کە لە کۆشکی سپی‌دا دۆناڵد ترامپ بە ستایل و شێوازی خۆی تێدەکۆشی بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکەی بپارێزێ و ئەو کۆشکە بە ئاسانی ناکرێتە کلوبی بازرگانەکان. ترامپ لە کۆشکی سپی ناچارە رۆڵی سیاسەتکارێک یاری بکا و لەو گۆڕەپانەدا زۆر مێشک و دەست یارمەتی دەدەن. لە بیرمان بێ، کە باڕاک ئۆباما بە دروشمە گەورەکانی زۆری نەگۆڕی و دۆناڵدیش بە دروشمە ناتەباکانی زیاتری بۆ ناگۆڕێ. سروشتی سیاسەت گۆڕاوە و رەنگە قەیرانی چۆنایەتی دەنگدانی تاک لە پڕۆسەی هەڵبژاردن‌دا توانای هەڵگرتنی خەمەکانی ئەمڕۆی نەبێ. بۆ گەڕاندنەوەی شکۆ و بایەخ بۆ دەنگدان و دەنگوەرگرتنی تاک، پێویستە لۆژیک و بیرکردنەوە جڵەوی کفوکوڵ و هەستە تێپەڕەکان بگرنەوە.
لە ژماره ٦٩٢ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
