پێشەکی:
لە هەر لق و رشتەیەکی زانستی بۆ تێگەیشتن له دەرکەوتەکان، بۆ بیرکردنەوە و ئەندێشە کردن لەمەڕ پێوەندی‌یه‌کانی دەروونی دەرکەوتەکان، بۆ پلان‌داڕێژی عاقڵانە و بەکەڵک و بەگشتی بۆ خوێندنەوەیەکی زانستی‌یانە پێویستی بە تێئۆری هەیە، لە راستی‌دا لەژێر تیشکی تێئۆری دەکرێ خوێندنەوەیەکی عەقڵانی و زانستی لە دەرکەوتەکان بکرێ، یەکێک لەو دەرکەوتانە، پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەییە، کە خاوەنی تێئۆری‌گەلێکی جواروجۆرە و هەرکام بە پێی روانگە، خواست و ئارەزووکانیان، خوێندنەوە، بۆچوون و داڕشتنی جواروجۆریان پێشنیار کردوە.
گومان لەوەدا نیه کە حیزبی دێموکرات هەر لە سەرتای سەرهەڵدانیه‌وە، بەهۆی ئەوە کە خاوەن شوناسێکی شۆڕشگێرانە بووە و لەگەڵ دەسەڵاتێکی پاوانخواز و دیکتاتۆر چ لە سەردەمی پاشایەتی و چ لە سەردەمی کۆماری ئیسلامی‌دا، لە بەربەرەکانی و بەرخۆدان‌دا بوو، وەک زەروورەت پێوەندی بە حکوومەت، دەوڵەت و ناوەندەکانی نێونەتەوەیی جۆراوجۆر گرتوە. بەپێی کردەوەکانی دیپڵۆماتیکی حیزبی دێموکرات دەکرێ سێ قۆناغی تایبەت لە مێژووی حیزب‌دا لە ئاستی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی دیاری بکەین:
قۆناغی یەکەم: تا بەر لە دەرکەوتنی شەهید دوکتور قاسملوو وەک ریبەرێکی کاریزما، بە هۆی زاڵ بوونی باوەرمەندی بە دەور و هێزی دەوڵەت و حکوومەته زلهێزەکان لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی لە ئەندێشەی بەرپرسانی ئەو سەردەمی حیزب، دەکرێ ئەو قۆناغە وەک قۆناغی رێئالیزم دەستنیشان بکرێ، لە راستی‌دا لەگەڵ ئەوەدا کە لە بیر و ئەندێشەی بەرپرسانی ئەو سەردەمی حیزب‌دا، حکوومەت و دەوڵەت ئەکتەری سەره‌کیی نیزامی نێونەتەوەیی بوو، هیچ رێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی بەهێز وەک ئەکتەر و کایەکەری نێونەتەوەیی دەوری نەبوو.
قۆناغی دووهەم: سەردەمی دەرکەوتنی شەهید دوکتور قاسملوو وەک کەسایەتیی یەکەمی حیزب. دوکتور قاسملوو وەک ئیدئۆلۆگی سۆسیالیزمی دێموکراتیک لە ئاستی نێوخۆیی، بنیاتنەری ئاڕمانخوازیش بوو لە ئاستی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی‌دا.
قۆناغی سێهەم: قۆناغی پاش شەهید بوونی دوکتور قاسملوو هەتا ئێستا.
پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی:
پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی وەک زانست، بە زانستی خوێندنەوە و توێژینەوەی پێوەندیی نێوان وڵاتە سەربەخۆکان، ریکخراوە نێونەتەوەییەکان، ریکخراوە ناحکوومی‌یه‌کان دەگوترێ. تێئۆری‌یه‌کانی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی بەگشتی لە دوو رێبازی ئیپێستمولۆژیکی ” پۆزیتیویزم” و “پەسا پۆزیتیویزم”دا جێ‌دەگرن، گرینگترین تێئۆری پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی کە لە ئێپیستمولۆژی پۆزیتیویزم‌دا جێ‌گیر دەبێ رێئالیزمه.
ئەلف: رێئالیزم (realism)لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی:
رێئالیزم (realism)وەک ئەندێشەیەکی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی پێداگرە لەسەر دەرکەوتە عەینی و مادی‌یه‌کانی وەک هێزی نیزامی، دەسەڵاتی دەوڵەتەکان و هێژمۆنی حکوومەتەکان لە نیزامی نێونەتەوەیی‌دا، بۆ مسۆگەر کردنی بەرژەوەندی‌یه‌کان. ئەوان نیزامی نێونەتەوەیی بە چوار تایبەتمەندی پێناسە دەکەن:
١_ نیزامی نێونەتەوەیی، نیزامیکی ئانارشیکە، نیزامی نێونەتەوەیی لە دۆخی کێشە و قەیرانی دائیمی‌دا بەسەر دەبا و هیچ ئەکتەرێک بەتەنیا ناتوانێ پێوەندیی نێوان دەوڵەتەکان رێک‌وپێک بکا، بەڵکە پێویستیان بە دۆست و هاوپەیمان هەیە.
٢_ دەوڵەتەکان گرینگترین ئەکتەر و کایەکەری پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیین.
٣_ هەموو ئەکتەرەکانی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی کایەکەرانێکی ژیرن و ژیرانە هەڵسوکەوت دەکەن( ئەوە بەو مانایە نیه کە دەوڵەتەکان هەڵە ناکەن یان شکسست ناخۆن، بەڵکە بەو مانایەیه کە بە پشتبەستن بە داتا و زانست هەڵسوکەوت دەکەن)، دەوڵەتەکان خوازیاری بەرژەوەندی‌یه‌کانی نەتەوەیین و هەمووشیان حەول دەدەن زۆرترین بەرژەوەندی مسۆگەر بکەن.
٤_ هەموو ئەکتەرەکانی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی بیر لە بەردەوامی و مانەوەی خۆیان دەکەنەوە.
لە راستی‌دا رێئالیزم نەریتی‌ترین تێئۆری و خوێندنەوە لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەییه کە مێژووه‌کەی دەگه‌ڕێتەوە بۆ تۆسیدید و کتێبی مێژووی شەڕی پلۆپنزی، ئەو تێئۆری‌یه بەو تایبەتمەندیانەوە بۆتە بنەمای دیپڵۆماسی و پێوەندی گرتنی بەرپرسانی قۆناغی یەکەمی دیپڵۆماسی حیزبی دیموکرات لەگەڵ حکوومەت و دەوڵەتانی دەورووبەر (هەڵبەت ئەوە بەو مانایە نیه کە ئەوان زانست و زانیاری زانستیان لەسەر تێئۆری‌یه‌کانی پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی و یەک لەوان رێئالیزم هەبوە).
ب: ئاڕمانخوازی( Idealism ) لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی:
بنەمای سەرکیی ئەندێشەی ئاڕمانخوازی( Idealism ) لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی بەپێچەوانی رێئالیزم نەک هێژمۆن‌بوونی دەسەڵات و مسۆگەرکردنی زۆرترین بەرژەوەندی، به‌ڵکوو ژیان و خزمەت بە کۆمەڵگه‌ی جیهانی بە کەڵک‌وەرگرتن لە ئیدەی ئیمکانی پێکەوەژیانی دوور لە شەڕ و کێشەی نەتەوەکانە. ئیدئالیزم لەسەر ئەو باوەڕەیە کە پێوەندی بۆ ئەو مەبەستە باشترین و ئیدئال‌ترین کەرەسەیە بۆ لێک‌تێگەیشتن و ئاشتیی نێوان نەتەوەکان، کەوابێ گرینگترین جیاوازیی ئیده‌ئالیزم لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی لەگەڵ رێئالیزم، پێداگری رێئالیزم لەسەر دەور و بەرژەوەندیی دەوڵەتەکانە و بەپێچەوانە پێداگری ئیدەئالیزم لەسەر دەور و بەرژەوەندیی نەتەوەکانە. ئاڕمانخوازی لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی ریشە و بنەمای لە نەریتی رۆشنگەری سەدەی هەژدەهەم دایە کە لەسەر ئەو باوەڕەیە، بارودۆخی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگه‌یی، کردوە و کرداری مرۆڤەکان پێک‌دێنێ و بۆ گۆرینی کردار و کردەوەی مرۆڤەکان پێویستە کە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگه بگۆڕدرێ، بە پێچەوانەی رێئالیستەکان کە لەسەر ئەو باوەڕە بوون کە بە سەرکوت و هێزی نیزامی و دەسەڵات دەکرێ ئاڵوگۆڕ سازببێ. ئاڕمانخوازەکان بەپێچەوانەی رێئالیستەکان کە نیزامی نێونەتەوەیی بەردەوام ئانارشیک فەرز دەکەن، لەسەر ئەو باوەڕەن کە بەستێنی سیاسی دەکرێ لە رێی پێکهێنان و پەرەگرتنی رێکخراوە ناحکوومی و نوێ‌یه نێونەتەوەییەکان ئاڵوگۆڕی بەرسەردا بێ. ئاڕمانخوازەکان بە پێچەوانەی رێئالیستەکان لەسەر ئەو باوەرەن کە نەتەوەکان خوازیاری ئاشتی و پێکەوەژیانن و ئەوەش بێ‌گومان لە رێی سەرهەڵدان و بنیاتنانی حکوومەت و دەسەڵاتی دێموکراتیک مسۆگەر دەبێ. کەوابێ بەگشتی دەکرێ تایبەت‌مەندی‌یه‌کانی ئاڕمانخوازەکان لە ئاستی پیوەندی‌یه‌کانی نیونەتەوەیی بەو شێوەیە دەستینشان بکرێ:
ئەلف: گرینگی‌دان بە نەتەوە لە به‌رامبەر دەوڵەت و حکوومەت.
ب: گرینگی‌دان بە بنەماکانی زەینی و غەیرە مادیی دەسەڵات.
پ: مومکین بوونی ئاڵوگۆڕ ساز کردن لە نیزامی نێونەتەوەیی لە رێی گەشە و پەرەی ناوەندەکانی نێونەتەوەیی و ناحکوومی.
ج: کۆمەڵگه‌ی نیونه‌تەوەیی و نەتەوەکان خوازیاری ئاشتی و پێکەوەژیانن.
چ: گەیشتن بە سوڵح و ئاشتەوایی لە پێوەندی‌یه‌کانی نێونەتەوەیی لە رێی سەرهەڵدانی دەسەڵاتە دێموکراتەکان مسۆگەر دەبێ.
شەهید دوکتور قاسملوو وەک مێعمارێکی مۆدیرن و خاوەن هزر، کاتێک دروشمی ستراتیژیکی “دیموکراسی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ کوردستان”ی هەڵبژارد، باش دەیزانی کە تەنیا رێگای مسۆگەر بوونی مافی کورد لە سیستمێکی دێموکراتیک دایە. ئەو بە هێنانەگۆڕی تێزی سۆسیالیزمی دێموکراتیک هەر بەو جۆرەی ئاڕمانخوازەکان پێشنیاریان کردبوو کە گۆرینی بەستێنی سیاسی دەبێتە هۆی گۆڕانی تاک و کردوەی تاک، لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە سیستمێکی پەرەپێدەری عەداڵەتی کۆمەڵایەتی و دێموکراتیک دەتوانێ هەم لە ئاستی نێوخۆیی قەیرانی مافی تاک و کۆمەڵگه چارەسەر بکات و هەم لە ئاستی نێونەتەوەییش‌دا دەتوانێ بنیانەری جیهانێکی ئارام و دوور لە شەڕ و قەیران بێ. لە ئاستی نێونەتەوەیی و دیپڵۆماسی‌دا شەهید دوکتور قاسملوو هەر بەو جۆرەی کە سۆسیالیزمی دێموکراتیکی وەک ئانتی‌تێزی کاپیتالیزم و کۆمۆنیزم لە ئاستی نێوخۆێی هێنایە ئاراوە، بە هەڵبژاردنی ئورووپا وەک ناوەندی دیپڵۆماسی، لە راستی‌دا ئانتی‌تێزێکی جۆغرافیایی لە بەرامبەر ئەمریکا و یەکێتی سۆڤییەت دیاری کرد. دوکتور قاسملوو لە ئاستی نێونەتەوەییش‌دا مێعماریکی مۆدێڕنی دیپڵۆماسی بۆ حیزبی دێموکرات و کوردی رۆژهەڵات بوو. شەهید دوکتور قاسملوو وەک نوینەری دەروونی نابەئاگای کورد، باش لە بیری بوو کە یەکێتی سۆڤیەت چۆنی پشت لە کۆماری کوردستان کرد و ئەمریکا چۆنی پشت لە شۆڕشی بارزانی کرد. دوکتور قاسملوو هەروەک ئاڕمانخوازەکان، لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە ریکخراوە ناحکوومی‌یه نێونەتەوەییەکان دەتوانن کاریگەریان هەبێ لەسەر گەیشتنی نەتەوەکان بە مافەکانیان و گەیشتن بە جیهانێکی ئارام و دوور لە پاوان‌کردنی مافی تاک و نەتەوەکان بە هۆی حکوومەتە پاوانخوازەکان و نەتەوەکانی‌تر؛ بۆیە هەموو حەول و هێزی خۆی خستە گەر بۆ چوونە نێو ریکخراوەی ئەنترناسیوناڵی سۆسیالیست و بە ئەندام بوون لەو ریکخراوەیەدا، کە هەڵگری هزر و ئەندێشەیەکی ئۆمانیستانە، ئەنترناسیوناڵ و ئاڕمانخوازنە بوو. دوکتور قاسملوو وەک ئاڕمانخوازێکی ئەنترناسیوناڵ، خوازیاری ئاسۆیەکی دوور لە شەڕ و گەیشتنی هەموو نەتەوەکان بە مافەکانیان و جیهانێکی پر لە ئاشتی و ئەهوه‌نی بوو. دەشێ بگوترێ کە دوکتور قاسملوو بەرهەم و مناڵی راستەقینەی سەردەم و رۆژگاری خۆی بوو کە بە دروستی لە ئاڵوگۆڕه‌کانی سەردەم تێگه‌یشتبوو و حەولی دەدا کردار و کردەوەکانی حیزبی دیموکرات لەگەڵ ئەو ئاڵوگۆڕانە هەماهەنگ بکات.
سەرچاوەکان
١_ دوئرتی، جیمز, رابرت فالتزگراف , نظریه‌های متعارض در روابط بین الملل، مترجم: علیرضا طیب , وحید بزرگی، تهران، قومس، ١٣٨٣.
٢_ رینولدز، فیلیپ الن ، شناخت اصول روابط بین الملل، ترجمه: جمشید زنگنه، تهران، دفتر مطلعات سیاسی و بین المللی، ١٣٨٠.
٣_ قوام، عبدالعلی؛ روابط بین‌الملل نظریه‌ها و رویکردها، تهران، سمت، ١٣٨٠.
٤_ کیسینجر، هنری، دیپلماسی، دورە دوجلدی، ترجمه: فاطمه سلطانی یکتا، رضا امینی، تهران، انتشار اطلاعات، ١٣٨٣.
٥_ لینکلیتر، اندرو ، آرما‌ن‌گرایی و واقع‌گرایی، ترجمە: لیلا سازگار، تهران، وزارت امور خا‌رجه، مرکز چا‌پ‌و انتشا‌رات، ١٣٨٥.
٦_ مشیرزادە، حمیرا، تحول در نظریه‌های روابط بین الملل، تهران، سمت، ١٣٨٨
لە ژماره ٦٩٠ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
