بڕیارە رۆژی شەممە 17 ئۆكتۆبەر، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان سزا سەربازییەكانی سەر ئێران هەڵبگرێت، هەرچەند ئەمەریكا هەوڵی زۆری دا بۆ درێژكردنەوەی ئەو سزایانە، بەڵام تا ئێستەیش دیار نییە هەوڵەكانی تا چەند كاریگەری دەبێت، د. هێمن سەیدی سیاسەتمەدار و شرۆڤەكاری سیاسیی لەو چاوپێكەوتنەدا بۆ “وشە” دەڵی، هەڵگرتنی ئەو سزایە رەنگە لەسەر كاغەز گرنگی هەبێت، بەڵام لە كردەوەدا هیچ یەك لەو وڵاتانەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەدا بەشدارن، بەهۆی بەرژەوەندی جیاوازەوە نایانەوێت چەك بە ئێران بفرۆشن.
* ئەگەر تا رۆژی 17ی ئۆكتۆبەر هیچ بڕیارێكی ئەوتۆ نەدرێت، نەتەوە یەكگرتووەكان گەمارۆ سەربازییەكانی سەر ئێران لادەدات، بەڵام ئەمەریكا دەڵی هەوڵەكانمان چڕ كردووەتەوە بۆ رێگری لەو بابەتە، بەڕوانینی ئێوە ئەو هاوكێشەیە چۆن یەكلایی دەبێتەوە؟
بەمزووانە ئەو گەمارۆیانەی ئەنجوومەنی ئاسایش خستبوویە سەر ئێران، وەك بەشێك لە رێككەوتنی ئەتۆمی هەڵدەوەشێتەوە، ساڵی 2015 كە رێككەوتنی ئێران و وڵاتانی پێنج كۆ یەك واژوو كرا، بڕیار درا گەمارۆكانی ساڵانی 2007 تا 2009 كۆتایی پێ دێت و یەك لەوان قەدەغەكردنی كڕین و فرۆشتنی چەكە. كێشەكە لەوەدایە رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران خۆی میكانیزمێكی ناتەندروستی هەبوو، لەبەرئەوەی دیار نییە ئاخۆ ئەگەر ئەندامێك لێی بێتە دەرەوە رێككەوتنەكە هەڵدەوەشێتەوە یان نا، ئەو بابەتەی كە پێی دەگوترێ “میكانیزمی پەلەپیتكە” ئەمەریكا پێی وایە چوون لە رێككەوتنەكە دەرچووە و لە رێككەوتنەكەیشدا ئاماژە دراوە كە ئەگەر یەكێك لە ئەندامەكانی پێنج كۆ یەك لە رێككەوتنەكە بكشێتەوە، ئەگەری ئەوە هەیە بە كاراكردنی میكانیزمی پەلەپیتكە كۆی رێككەوتنەكە هەڵبوەشێنێتەوە، ئەمەریكا پێی وایە هیچ گۆڕانێك رووی نەداوە و رێككەوتنی ئەتۆمی هەڵوەشاوەتەوە و هەمو میكانیزمێك دەگرێتە بەر بەوەی رێ بە هەڵوەشانەوەی گەمارۆكان نەدات، بەڵام دەبێ چاوەڕێ بكرێت و بزانین لەكردەوەدا چی پێ دەكرێت.
* ئەگەر ئێران لەو گەمارۆیە رزگاری بێت هەڵوێستی ئەوروپا چی دەبێت؟
لە مەیدانی كردەوەدا وڵاتانی ئەوروپایی چەك بە ئێران نافرۆشن، لەبەرئەوەی جیا لە رەهەندە یاساییەكەی كە رەنگە بڵێن یاساییە و دەتوانین چەك بدەین بە ئێران، بەڵام لە واقیعی سیاسیدا مەترسییە ئەتۆمی و مووشەكی و چەكە یاسایی و نایاساییەكانی كۆماری ئیسلامی، زیاتر لەوەی كە رووی لە ئەمەریكا بێت، رووی لە ئەوروپایە، لە توركیا كە سیستمی بەرگری موشەكی پاتریۆت دانراوە، ئەو سیستمە لەلایەن ئەمەریكاوە دانراوە، بەڵام بۆ پاراستنی وڵاتانی ئەوروپاییە لە مەترسی مووشەكی ئێرانە، واتا ئەوان هەم بەرەوڕووی مەترسییەكانی ئێرانن و هەم بۆ پاراستنی خۆیان لە ئێران، پێویستیان بە ئەمەریكا و ئەندامێتی لە ناتۆدان.
رەنگە لەڕووی یاساییەوە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو گەمارۆ سەربازییانە لەسەر ئێران لابدات و وڵاتانی ئەوروپی ئەندام لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەش پاڵپشتی بكەن و بڵێن ئێران مافی خۆیەتی چەكی ئاسایی بكڕێت و و بفرۆشێت، بەڵام لە مەیدانی كردەوەدا ئەو سێ وڵاتە ئەوروپییەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێراندا هەن “فڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا” پابەندی هەڵوێستەكەی ئەمەریكا دەبن و بایكۆتی ئێران لەبواری كڕین و فرۆشتنی جەك دەپارێزن.
* رووسیا یەك لە پشتیوانانی ئێران بوو لە درێژنەكردنەوەی سزاكان، ئایا رووسیا دوای دەربازبوونی ئێران چەك بەو وڵاتە دەدات؟
كۆڵەكەی ئابووری رووسیا لەسەر فرۆشتنی چەك بنیات نراوە و ئەوەشی وەك میراتێك لە سەردەمی سۆڤییەتەوە بۆ ماوەتەوە، فرۆشتنی چەك بۆ رووسیا ئامرازێكیشە بۆ ململانێ و گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەمەریكا، واتا نەك فرۆشتنی چەكەكە خۆی، بەڵكو باسكردن لەوەی بڵێ، من چەك بە ئێران دەفرۆشم، دەبێتە هۆی هەڵبەزینەوەی ئەمەریكا و لەسەر پرسی كریمە و سەرجەم ئەو بابەتانەی تر كە كێشەیان لەبارەیەوە هەیە، ئیمتیاز بدات بە رووسیا بۆ ئەوەی دەستبەرداری فرۆشتنی چەك بە ئێران بێت. رووسیا ئەزموونی ئەوەی هەیە، ئێمە لەبیرمانە لەسەر بنكەی ئەتۆمی بوشەهر و مووشەكی ئێس 300یش پارەكەی وەرگرتبوو، بەڵام سیستمەكەی پێ نەدەدا و دەستاودەستی بە ئێران دەكرد.
كەواتە ئەو حاڵەتە بۆ رووسیاش دروستە، رەنگە وەك ئەوروپییەكان توند نەبێت و بڵێ تەنانەت چەكیش بە ئێران دەفرۆشم، لەوانەیە پارەی چەكەكانیش لە ئێران وەربگرێت و رادەستی نەكات، بەڵكو وەك كارتێك رایبگرێت بۆ فشار خستنەسەر ئەمەریكا و وەرگرتنی ئیمتیاز. هاوكات رووسیا پێوەندی زۆر گەرمی لەگەڵ ئیسرائیل هەیە، دەبینین لە سووریا ئێران بەتەواوی لەژێر فشاری ئیسرائیلە، رەنگە بیەوێ ئیمتیاز لە ئیسرائیلیش وەربگرێت و بڵی من چەك بە ئێران نادەم و ئێوە هاوكاری مادیمان بكەن.
* لێرەدا پرسیارە گەورەكە لەسەر چینە، چین یەك لە فرۆشیارە گەورەكانی چەكە لە دنیادا و رەنگە ئێران ببێت بە كڕیارێكی باش بۆ ئەو وڵاتە، پێت وایە چین چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو بابەتەدا بكات؟
راستە چین دەڵێ من هەڵگرتنی ئەو گەمارۆیانە لەسەر ئێران بە رەوا دەزانم و ئێران مافی كڕین و فرۆشتنی چەكی هەیە، رەنگە پێی خۆش بێ چەك بە ئێران بفرۆشێت، بەڵام ئەو وڵاتە ئێستە كۆمەڵێك بەرژەوەندی لە كەنداو هەیە و لەوانەیە ئەگەر بیەوێ چەك بە ئێران بفرۆشێت، وڵاتانی كەنداو رێككەوتنە سەربازییەكانیان لەگەڵ چین هەڵبوەشێننەوە، ئێستە سعوودیە بە هاوكاری چین خەریكی دروستكردنی مووشەكە و ئیمارات بە هاوكاری چین هەوڵی دروستكردنی وێستگەی ئەتۆمی هەیە، كەواتە ئەو دوو وڵاتە بۆ چین زۆر گرنگن.
* بەو پێیە بێت هەڵگرتنی گەمارۆی سەربازی لەسەر ئێران و هەڵنەگرتنی هیچ شتێكی ئەوتۆ لە هاوكێشەكە ناگۆڕێت؟
هەرچەند لە 17ی ئۆكتۆبەرەوە ئێران دەتوانێ لەسەر كاغەز چەك بكڕێت و بفرۆشێتەوە، بەڵام لە كردەوەدا نە وڵاتانی ئەوروپی رێ بەمە دەدەن وڵاتێك كە مەترسی بۆ ئەوانیش هەیە چەكی پێشكەوتوو بكرێت، رووسیاش وەك باسمان كرد مەگەر بۆ وەرگرتنی ئیمتیاز لە ئەمەریكا وەك كارتێك ئێران بەكار بهێنێت و چینیش پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئیمارات و سعوودیە پێ گرنگە تا ئێران، واتا بە كردەوە دەتوانین بڵێین هیچ چەكێك بە ئێران نافرۆشرێت و مانەوەی گەمارۆكان یان هەڵگرتنیان شتێكی ئەوتۆ لە هاوكێشەكە ناگۆڕێت.
سەرچاوە: ماڵپەڕی وشە