ژنان لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی (شرقی) بە گشتی و كوردستان بە تایبەتی، دەگەڵ ئەوەی نیوەی کۆمەڵگە پێك دێنن و لە بنەماڵە و کۆمەڵگەدا دەورێكی كاریگەریان لە دابین كردنی بژێوی ژیان و بەرەو پێشبردنی وڵاتدا هەیە، بەڵام لە ڕوی یاسایی و عورفیەوە مافی یەكسانیان دەگەڵ پیاوان پێ نەدراوە. هۆكاری ئەو نابەرابەرییە لە کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی زۆرن، بەڵام گرنگترین فاكتەری ئەو نایەكسانیە کە کارتێکەری لە هەموو بوارەکانی ژیانی ژنان کردوە، دەكرێ لە دوو خاڵدا كۆ بكەینەوە . یەكەم، ئایین کولتووری پیاوسالاری ، دووهەم پێوەندی و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان (ابزار تولید) ە. هەتا ئەو جێگایەی بۆ دەور و کاریگەریی مەزهەب و ئایین سەبارەت بە پرسی ژن دەگەڕێتەوە، دەگەڵ ئەوەی دید و ڕوانگەی زۆربەی ئایینەكان بە نیسبەت پرس ژن وەكوو یەك نییە و ئەو پرسە لە ئایین و دینێكەوە بۆ دین و ئایینێكی دیكە جیاوازە، بەڵام دەكرێ بڵێین زۆربەی ئایینەكان بە گشتی سەبارەت بە مافی ژنان جۆرێك سنوور قاییلن. لە نێو ئایینەكاندا ئەوەی زۆرترین جیاوازی لە نێوان ژن و پیاو دادەنێ ئایین و شەریعەتی ئیسلامە. لەو ئایینەدا بە ئاشكرا ژن وەك نیوە مرۆڤ حیسابی بۆ دەكرێ و ئەوەش دەگەڵ ئەوەی لە هەموو بوارێكی ژیانیدا ڕەنگدانەوەی هەیە. لەبەر ئەوەی کە لە زۆربەی وڵاتانی ئیسلامیدا یاسای وڵات کارتێکەری زۆری شەرعی ئیسلامی بەسەرەویە، دەکرێ بڵێن هەربەو دەلیلەشە کە ژنان لە وڵاتانی ئیسلامیدا بە ڕێژەیەکی زۆر لە وڵاتانی غیری ئیسلامی لە مافەکانیان بێبەشترن. بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە کە بڵێن ژنان لە کۆمەڵگە غەیرە ئیسلامیەکانیش بە بەرابەری مافی تەواوو دەگەڵ پیاوان گەیشتوون. هەر بۆیە بە ڕاشکاوی پێویستە بڵێن کە ئاینی ئیسلام یەکێک لەو فاکتەرە سەرەکیانەیە کە دەورێکی کاریگەری لە نایەکسانی لە نێوان پیاوان و ژناندا پێک هێناوە.
یەكێكی دیكە لەو هۆكارانە كە بە نۆرەی خۆی دەوری كاریگەری لەسەر نەچوونە پێشی پرسی ژنان و بەرابەری مافەكانیان لەگەڵ پیاوان هەیە، پەیوەندییەكانی بەرهەم هێنان و ئامڕازەكانی بەرهەم هێنانە. پەیوەندی و ئامڕازەكانی بەرهەم هێنان ئەو فاكتەرە گشتیەیە كە هەم لە وڵاتانی ئیسلامیدا و هەم لە وڵاتانی دواكەوتووی غەیری ئیسلامیدا كاریگەریی زۆری لە سەر پرس ژن و یەكسانی مافی ژنان دەگەڵ پیاوان هەیە. لە ڕاستیدا وەك ماركس دەڵێ پەیوەندی و ئامرازەكانی بەرهەم هێنان ژێر بینای هەر کۆمەڵگەێک پێك دەهێنن. بە جۆریك كە چوونە پێش و پێشكەوتنی ئەو فاكتەرە ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتی بە گشتی لە کۆمەڵگەدا پێك دەهێنێ. مەسەلەکانی وەک ئازادی، پرسی ئایین و مەزهەب و داب و نەریتەكان لە هەر کۆمەڵگەیێكدا سەرخانی (ڕوبنا ) ئەو کۆمەڵگایە پێك دێنن . لەراستیدا ئەگەر پێوەندییەکانی بەرهەمهێنان و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان بە ژێرخانی هەر کۆمەلگەیەک (زیر بنا) بە حیساب دێ، پرسەکانی وەک دین، ئازادی، داب و نەریتەکانیش وەک سەرخانی هەر کۆمەڵگەیەک بە حیساب دێ. مێژووی مرۆڤ هەتا ئێستا نیشانی داوە کە ژێرخانی کۆمەڵگە کە بریتییە لە پێوەندی و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان هەمیشە کاریگەریی بنەرەتی لە سەرسەرخانی کۆمەڵگە هەبووە و بە چوونە پێش و پێشڕەفتی ژێربینا ( پەیوەندی و ئاماڕازەكانی بەرهەمهێنان) سەرخانی کۆمەڵگە واتە ئازادی، دین و ئایین و داب و نەریتیش پێ بە پێی ئەوە گۆڕانكارییان بەسەر داهاتوە. لەڕاستیدا بە چوونە پێشی چەرخەكانی پیشەسازی و تێكنۆلۆژی و لە ئاكامدا پێشكەوتنی ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان (وسایل تولید) کۆمەڵگە دەگەڵ دوو ئاڵوگۆڕی گرنگ ڕووبەڕوو دەبێ. یەكەم كاری سەخت و تاقەت پرۆكێن جێگای خۆی دەدا بە كاری لە ڕووی جەستەییەوە ئاسانتر. دووهەم، بە هۆی ئەوەی كاری سەخت و فیزیکی كەم دەبێتەوە مەجال بۆ هاتنە ناو كایەی كار بۆ ژنان درووست دەبێ و لە ئاكامی هاتنە كایەی ئەو دوو فاكتەرانەدا بەرە بەرە مەجال بۆ ئازادی کۆمەڵگە بە گشتی و ئازادی ژنان بە تایبەتی زیاتر دەرەخسێ. هەرچی كاری فیزیكی و سەخت كەمتر دەبێ و ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان پێشكەوتووتر دەبن، بە هەمان ڕادەش ژنان زیاتر دەچنە نێو پڕۆسەی كار و بەرهەمهێنانەوە و هەرچی زیاتر کۆمەڵگە بە گشتی و ژنان بە تایبەتی لە كاری بەرهەمهێناندا زیاتر بەشدار دەبن بە هەمان ئەندازەش كاریگەرییان لەسەر بەدیهێنانی مافەکانیان ویەكسانی نێوان ژن و پیاژ زیاتر دەبێ. بە کورتی ئەوە بەرهەم هێنانە کە دەبێتە هۆی پێشکەوتن و کرانەوەی بیر و ئەندێشەکان. وێنەی هەرە بەرچاوی ئەو ئیدیعایەش ئەو پێشكەوتن و پێشرەفتانەن كە لە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان و ئامڕازەكانی بەرهەم هێنان لە ڕۆژئاوادا (غرب) هاتوونەتە كایەوە و، بەو هۆکارەیە ئاڵوگۆڕێ بنەڕەتی لە ڕووی بەرابەری مافەكانی نێوان ژنان و پیاوان پێك هاتوە. شایانی باسە كە لە هیچ سەردەمێكدا چی ئەو كاتەی ڕۆژئاوا هێشتا لە ڕووی پەیوەندییەكانی بەرهەمهێناندا نەچووبوە پێشێ و چی ئەو سەردەمەی تا ڕادەێک بە هێندێك دەسكەوتی پیشەسازی و تێكنیكی گەیشت، بارودۆخی ژنان لە ڕۆژئاوا دەگەڵ ژنانی وڵاتانی جیهانی سێهەم بە گشتی و ژنانی جیهانی ئیسلام بە تایبەتی بەراوەرد ناکرێ. ئەوەش بەر لە هەموو شتێک بەشێكی بەرچاوی بۆ جیاوازی بیر و بۆچوون و ڕوانگەی مەسیحیەت و ئیسلام بەرامبەر بە پرسی ژن دەگەڕێتەوە.
كاتێك دێینە سەر بارودۆخی ژنانی كورد لە كوردستان، وەزعی ژنان لە كوردستان تەنانەت دەگەڵ باقی ئەو نەتەوانەی کە لە جیهانی سێهەمدا دەژین و خاوەنی كیان و وڵاتی خۆیانن جیاوازە. وەزعی ژنانی كورد لە ڕاستیدا ژێر كۆی ئەو بارودۆخە دواكەوتووانەیە كە نەتەوەكانی سەردەست لەڕووی ئابووری سیاسی وفەرهەنگیەوە بەسەر گەلی كورد لە هەموو بەشەكانیاندا سەپاندوە. بەداخەوە كوردستان بە هەموو بەشەكانیەوە وڵاتێكی دواكەوتووتر لە نێو وڵاتێكی دواكەوتوو دایە. لە هیچ كەس شاراوە نییە كە هەموو بەشەكانی كوردستان بە گشتی و كوردستانی ڕۆژهەڵات بە تایبەتی بە هۆی ستەمی نەتەوایەتی، ئابووری و فەرهەنگی لەو بڕە پێشكەوتن و چوونە پێشەش كە نەتەوەی سەردەستی كوردی گرتۆتەوە بێبەشن. بە چاو خشاندنێك بە نەخشەی ئابووری و پیشەسازی ئێراندا بۆمان دەردەكەوێ كە زۆربەی ناوەندە ئابووری و پیشەسازیەكانی ئێران كەوتوونەتە سێ گۆشەی فارس نشینی ئێران. ئەو بارودۆخەش نەك هەر مەجالی ئەوەی نەداوە ئابووریی كوردستان بە ڕادەی ئابووری و پیشەسازی ناوەندی پەرە بگرێ و ببووژێتەوە، بەڵكوو بە هۆی ئەوەی شكڵی سەرەكیی ئابووی و پیشەسازی لە کوردستاندا لە پاشکەوتووییدا ڕاگیڕاوە هەروها ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان لە دوایەن و كار لە هەموو كەرتە ئابوورییەكاندا سەخت و تاقەت پڕۆكێنە، هەر ئەوەش مەجالی بۆ ژنانی كورد پێك نەهێناوە كە بچنە نێو بازاری كارەوە. بۆ وێنە شکڵی سەرەکی ئابووری لە کوردستان کشت و کاڵ و مەڕدارییە کە، ئەویش بە هۆی بێ ئیمکاناتییەوە پێش نەکەوتوە و کار لەو کەرتانەدا بە جۆرێک سەخت تاقەت پڕووکێنە کە ژنان بە شێوێکی سنووردار تێدا بەشدارن. جگە لەوەش خۆی لە خۆیدا کار لەو بوارەدا بە پێچەوانەی کار لە بواری پیشەسازی و تێکنیکدا پێشکەوتنێکی فکری ئەتۆ دروست ناکا. لە ڕاستیدا ئەوە چوونە پێش و پەرەگرتن لە بواری سەنعەت پیشەسازیە کە دەبێتە هۆی پێشەوە چوونی کەرتی کشتوکاڵیش .
سەبارەت بە فاكتەری دین و ئایین و شوێنەواری ئەو لەسەر باروودۆخی ژنانی كورد، ڕوون و ئاشكرایە كە وەختێك وڵاتێك ژێردەستە بێ و ئەوە ئاستی پێشكەوتنی ئابووری و پیشەسازیەكەی بێ كە لەسەرەتاوە باسمان كرد، كارتێكەریی ئایین لە لەسەر ژیانی کۆمەڵگەی كورد ئەگەر لە بەشەكانی دیكەی ئێرانیش زیاتر نەبێ بە هێچ شێوەیێك كەمتر نیە . هەر بۆیە ژنان لە كوردستان لەدەست داب و نەریتی دواكەوتوو كە بەشێكی بەرچاویان سەرچاوە گرتوە لە ئایینی ئیسلام دەناڵێنن و ئەو بەربەستانە ڕێگای چوونە پێشی پێ نەداون. هەر بۆیەش بە دەرك كردنی ئەو زوڵمانە لەسەر ژنان بوو كە پاش شۆڕشی گەلانی ئێران و ئەو كاتەی بەشێكی زۆر كوردستان بە دەست هێزی پێشمەرگەوە بوو، حیزبی دێموكراتی كوردستان بۆ لابردنی ئەو داب و نەریتە كۆنانە لە سەر ژنانی كوردستان، یاسایەکی بە ناوی “یاسای سزادانی گشتی ” هێنایە كایەوە كە بە پێی هێندێك لە بەندەكانی ئەو یاسایە، ژن بە ژنە، گەورە بە بچووك، بەرخوێن و هێندێك دیاردەی كۆنی دیكەی هەڵوەشاندنەوە و بكەرانی ئەو داب و نەریتانە بە پیەی بەندەکانی یاسای سەزادانی گشتی ڕووبەڕووی سزا دەبوونەوە . بەڵام دوای ئەوەی كوردستان كەوتەوە ژێر نفوزی دەوڵەتی ناوەندییەوە، جارێكی دیكە ژنانی كوردستان ڕووبەڕووی ئەو دیاردە و داب و نەریتە كۆنانە بوونەوە. كەوابوو وەختێك كوردستانی ئێران وڵاتێكی دواكەوتووتر لە نێو وڵاتێكی دواكەوتوو دایە و ستەمی چەند قاتی لەسەرە، ژنانی كوردستان وەك نیوەی كۆمەڵی كوردەواری، هەر وەكوو نیوەكەی دیكەی كۆمەڵ كە پیاوانی كوردن، لەو زووڵم و ستەمەدا كە چەند قاتە و لە لایەن دەوڵەتی ناوەندیەوە بەسەریاندا سەپاوە، هاوبەش و بەشدارن. ئەوەش حووکم دەکا کە ژنانی کورد شانبەشانی پیاوانی کورد بۆ وەلابردنی ستەمی نەتەوایەتی تێ بکۆشن و لە خەبات و تێکۆشان بۆ ئازادی و یەکسانیدا ڕێزەکانیان یەک بخەن. شایانی باسە کە وەكوو ژنی كوردیش بە هۆی زاڵبوونی داب و نەریتە كۆنەكان دووچاری هەڵاواردنی ڕەگەزیش لە نێوو ماڵی خۆیان واتا کوردستان دەبنەوە. ئەو دۆخە ژنی كورد ڕووبەڕووی دوو ئەركی گرنگ دەكاتەوە، ئەركی یەكەم ئەوەیە كە شان بە شانی پیاوانی كورد بۆ وەلابردنی ستەمی چەند قاتی، ئابووری، سیاسی و فەرهەنگی کە بەسەر نەتەوەکەیدا سەپاوە تێبکۆشێ و كۆتایی بە ژێردەستەیی وڵاتەکەی بهێنێ. ئەركی دوهەمی ئەوەیە كە لە نێو ماڵێ خۆیدا، واتە كوردستان هەوڵبدا هەنگاو بە هەنگاو بە مافی بەرامبەر دەگەڵ پیاوانی كورد بگات . لێرەدایە جیاوازی ژنی کورد دەگەڵ ژنانی نەتەویی حاکم ( فارس ) بە ڕوونی دەردەکەوێ. لە حاڵێکدا ژنی کورد ڕووبەرووی دوو ستەمی نەتەوایەتی و جینسییەتی لە ئێران دەبێتەوە، ژنانی فارس بێجگە لە هەڵاواردنی ڕەگەزی کێشەی ژێر دەستەیی نەتەوایەتییان نییە . بۆیە ژنی کوردە ئەگەر بەسەرێکدا (هەڵاواردنی ڕەگەزی) خەباتەکەی بە ژنانی نەتەویی حاکم پێوندیدارە، بەڵام بە سەرەکەی دیکەدا (خەبات بۆ بەدێهێنانی مافە نەتەوایەتیەکانی) لە ژنی نەتەویی حاکم دوور دەکەوێتەوە .
ستەمی جنسیەتی و هەڵاواردنی ژنان لە کوردستاندا نەك هەر ژنان لە ئەرك و بەرپرسیارەتی بەرامبەر بە نەتەوەكەیان تەبرەئە ناكات بەڵكوو تەنانەت لەڕووی ئاستی بەرپرسیارەتیەوە ئەركی قورستریشیان دەخاتە سەرشانی. ئەو ئەرک و بەرپرسیارەتیەش ئەوەیە كە ژنی كورد پێویستە لە نێوان خەبات بۆ كۆتاییی هێنان بە چەوسانەوەی نەتەوایەتی و هەروەها خەبات دژی هەڵاواردنی ڕەگەزی، پارسەنگێكی درووست پێك بهێنێ. بە جۆرێك كە نە خەباتی نەتەوایەتی بۆ وەلابردنی ستەمی نەتەوایەتی فیدای خەبات بۆ وەلابردن و هەڵاواردنی ڕەگەزی بكا و نە بە پێچەوانەشەوە خەبات لە پێناو یەكسانی و هەڵاواردنی ڕەگەزی فیدای خەباتی نەتەوایەتی بكا. مانای ئەوە ئەویە ژنانی كوردستان پێویستە خەبات بۆ ڕزگاری نەتەوەكەیان و خەبات بۆ كۆتایی هێنان بە هەڵاواردنی جنسیەتی شان بە شانی یەكتر ببەنە پێشێ، بە جۆرێك كە هیچ كام لەو دوو بەستینە نەكەونە ژێر سێبەری ئەوەی دیكە .
دەگەڵ ئەوەی شک لەوەدانیە کە ئایین و پێوندییەکانی بەرهەم هێنان و ئامرازەکانی بەرهەم هێنان، کارتێکری بنەرەتیان لەسەر بەربەست دروست کردن و بەدیهاتنی مافەکانی ژنان هەیە، بەڵام ڕۆشەنگەریش سەبارەت بە مافەکانی ژنان دەوری باشی لەسەر یەکسانی مافی ژن و پیاوولە کۆمەڵگەدا هەیە. بە تایبەتی ڕۆشەنگەری سەبارەت بە دیاردەی ئایین و دین و داب و نەریتەکان، دەتوانێ هەنگاو بە هەنگاو ژنان و پیاوانی کورد زیاتر بە ماف و سنوورەکانی ئازادی مرۆڤ ئاشنا بکا. بێجگە لەوە هەم لەسەر شانی کیانە سیاسییەکانی کورد واجبە و هەم لەسەر ڕێکخراوە سیاسیەکانی کورد کە لە حاڵی خەباتدان واجبە کە، لەسەرچوونەپێشی پرسی ژن ومافەکانی ڕێزە یاساێک بە سوودی مافەکانی ژنان بهێنەگۆڕێ و لە نێو ئیدارەی وڵات و ڕێکخراوکاندا نەهادینەیان بکەن. شایانی باسە مێدیاش بە گشتی پێویستە بە دەرک کردنی بارودۆخی وڵات و بارودۆخی ژنانی کورد هەنگاو بە هەنگاوو یارمەتی بە پاراستن و دەستەبەر کردنی یەکسان لە نێوان ژنان و پیاوان لە کۆمەڵگەدا بکا و لە خزمەتکردن بەو بەستێنەدا دەوری باشی هەبێ.
ئەم بابەتەم لە ژمارە(٥٠)ی گۆڤاری ژناندا بڵاوبۆتەوە