زۆربەمان كەم و زۆر دەزانین كۆڵبەر كێیە و كۆڵبەری چییە. ئاشكراشە كوشتنی كۆڵبەر لەلایەن هێزەكانی پاسەوانی سنوور و هێزی بەرەنگاربوونەوەی كاڵای قاچاخی كۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە تاوەکو چەند ساڵ بەر لە ئێستا حاڵەت بوو. واتە تاكوتەرا چەندساڵ جارێک تەقە لە كۆڵبەران دەكرا كە لە زۆربەی حاڵەتەكانیشدا بە مەرگی كەسی كۆڵبەر كۆتایی پێنەدەهات و زۆربەی حاڵەتەكان دەبوونەهۆی برینی سووک یان كەمئەندامبوونیان. بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا كوشتنی كۆڵبەر چیدی ناچێتە خانەی حاڵەتەوە و بووەتە دیاردەیەكی شووم و جێی نیگەرانیی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و چالاكانی بواری مافی مرۆڤ.
چەند ساڵە كە رای گشتی و چالاكانی مافی مرۆڤ و تەنانەت چەند ئەندام پەرلەمانێكی كورد لە پەرلەمانی ئێران پرسەكەیان ورووژاندووە. بەڵام هیچ كرانەوەیەک بەڕووی گوزەرانی كۆڵبەران یان بە یاسایی رێكخستنی پیشەكەیاندا نەكراوە و هەموو هەوڵەكان تا ئێستا نەزۆک ماونەتەوە و لەپشت دەرگای تێڕوانینی سیاسی و ئەمنیی بەرپرسانی حكومەتەوە قەتیس ماون. مۆتۆڕی پشت تێڕوانینی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ بابەتی كۆڵبەری بە پلەی یەكەم سیاسی و ئەمنییە. واتە كۆڵبەری بەتایبەت لەچاوی بەرپرسە سەربازییەكانی ئێرانەوە كە لە كوشتنی كۆڵبەراندا بكەری سەرەكین وەک پرسێكی سیاسی و ئەمنی و وەک هەڕەشە بۆ ئاسایشی نیشتمانیی ئێران خوێندنەوەی بۆدەكرێت. بەڵام لەبەرئەوەی نایەنەوێ بەشێوازی نەخوازراو چەمكی “كوردی شۆڕشگێر” یان “ناڕەزایی و داواكاریی سیاسیی كوردەكان” بەرجەستە بكەنەوە، لە لێدوانە فەرمییەكانیاندا عەبایەكی ئابووری بە بەری پرسەكەدا دەكەن و زۆرجار كۆڵبەر بە قاچاخچی ناوزەد دەكەن. بەڵام جیاوازیی نێوان كۆڵبەر و قاچاخچی ئیتر “اضهر من الشمس” ـە.
قاچاخچی كەسێكە كە قازانج و داهاتی كاڵای قاچاخ هەمووی دەچێتە گیرفانییەوە و پێویست ناكات حەتمەن دانیشتووی ناوچە سنوورییەكان بێت و دەكرێت كەسێک بێت كە بە رەسەن خەڵكی تاران، ئەسفەهان، تەورێز یان هەر شوێنێكی دیكەی ئێران بێت. واتە كەسی قاچاخچی هەبوونی فیزیكیی لە پرسەكەدا نییە و لە هەموو حاڵەتێكدا گیان و تەنانەت ماڵیشی پارێزراوە. بەڵام كۆڵبەر كەسێكە كە لە قازانج و داهاتی كاڵاكەدا هیچ پشكێكی نییە و تەنیا كرێكارێكە كە كرێی بەكۆڵ جێبەجێكردنی كاڵاكە لە شوێنی A بۆ شوێنی B وەردەگرێت، حەتمەن دانیشتوو و لە خەڵكی دەستكورت و بێ داهاتی ناوچە سنوورییەكانە و نەک هەر هەبوونی فیزیكیی لە پرسەكەدا هەیە، بەڵكو قومار بە گیانیشییەوە دەكات. بەڵام كە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامیی ئێران ئەم جیاوازییە ئاشكرانەی نێوان كۆڵبەر و قاچاخچی لەبەرچاو ناگرن و هەر لە تەپڵی بەقاچاخچیكردنی كۆڵبەر دەدەن ئیتر بۆمان دەردەكەوێت كە بەم هۆكارانەی لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەدەین بەرپرسان نە لە بەرەنگاربوونەوەی قاچاخدا نیازپاكییان هەیە و نە لە كوشتنی كۆڵبەرانیشدا بێتاوانن.
ئەگەر مەبەست كۆنترۆڵكردنی كاڵای قاچاخ بێت كۆماری ئیسلامیی ئێران كاری لەپێشینەی دەبێ بەرەنگاریی قاچاخ لە دەروازە فەرمییەكاندا بێت، نەک لە باریكەڕێگای شاخەكان، چونكە بەگوێرەی دانپێدانانی بەرپرسە باڵاكانی گومرگی خودی كۆماری ئیسلامی زیاتر لە هەشتا لەسەدای كاڵای قاچاخ لە ڕێگەی دەروازە فەرمییەكان و لەپێش چاوی هێزەكانی گومرگی سەر سنوور و بە ترەیلی ئاودیو دەكرێت، كە ئەمەش بەبێ ئاسانكاریی حوكومی ناكرێت و تەنانەت ئەحمەدی نەژادی سەرۆکكۆماری پێشووی ئێران ئەو كەسانەی كە لەپشت ئەمجۆرە بەقاچاخبردنەدان بە “برایانی قاچاخچیی خۆمان” ناوزەد كرد.
لەسەدا هەشتای تەقە لە كۆڵبەران لەلایەن هێزەكانی پاراستنی سنوورەوە دەكرێت، نەک لەلایەن هێزی بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاخبردنی كاڵا كە بەپێی یاسا ئەركداری بابەتەكەیە.
كۆڵبەری بژاردەی كەسی كۆڵبەر نییە، بەڵكو جەبرە و بەسەر ژیانی كۆڵبەردا دەسەپێندرێت. ئێران ئەگەر لە پرسی بەرەنگاریی كاڵای قاچاخ و نەهێشتنی دیاردەی سەپێندراوی كۆڵبەریدا نیازپاكیی هەیە با نادادپەروەری لە دابەشكردنی سامانی وڵات نەهێڵێت و ئەو هەڵاواردنە تۆخەی كە دەرحەق بە ناوچە سنوورییەكانی ئێران بەگشتی و پارێزگا كوردییەكان بەتایبەت لەئارادایە بسڕێتەوە و سازگە و كارخانە و هەلی كار لە ناوچە كوردنشینەكانیشدا وەک ئەوەی لە تەورێز و ئەراک و ئەسفەهان و هتد هەیە دابین بكات.
ئەگەر بابەتەكە سیاسی نییە و ئابوورییە، بۆچی دەبێ دوابەدوای كوشتنی چوار كۆڵبەرەكەی شاری سەردەشت فەرماندەی هێزی پاسەوانیی سنوور لە پارێزگای ورمێ لە لێدوانێكدا چوار كۆڵبەرە كوژراوەكەی سەردەشت بە “دەسدرێژیكاری سنووری” و كوشتنیان بە “بەرگری لە خاكی پیرۆز” ناوزەد بكات؟
بەپێی یاسا ئەگەر نرخی كاڵای قاچاخ لە یەک ملیۆن تمەن كەمتربێت، ئەوا بكەری كارەكە تاوانبار نییە و هیچ سزایەكی بەسەردا ناسەپێت و تەنیا دەبێ دەست بەسەر كاڵاكەدا بگیرێت، كەوابوو لە سەتا هەشتای كۆڵبەران بێتاوانن و ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوە. تەنانەت ئەگەر كۆڵبەر بە تۆمەتباریش گریمانە بكەین، یەكەم دەبێ هەموو تۆمەتبارێک رەوانەی دادگا بكرێت و ئەگەر دادگایەكی تەندروست تۆمەتەکەی بەسەردا ساخكردەوە ئەوكات رێوشوێنە یاساییەكانی بەسەردا دەسەپێت. تەنانەت لەكاتی دەسگیركردنیشدا هێزی سەربازی دەبێ یەكەم هۆشداری و فەرمانی وەستان بدات، دووەم ئەگەر كۆڵبەرەكە نەوەستا تەقە بەرەو ئاسمان بكرێت، سێیەم ئەگەر پاش ئەو دوو قۆناخەش گومانلێكراو هەر نەوەستا دەبێ لە كەمەر بەرەو خوار تەقەی لێبكرێت كە بە مەرگی گومانلێكراوەكە نەشكێتەوە. كەواتە هەر بەپێی یاسای خودی كۆماری ئیسلامیی ئێران تاوانبار لە كەیسی كۆڵبەردا بەپلەی یەكەم هێزی چەكدارە.
بە هەموو ئەمانەوە كە باسكرا پێویستە كۆماری ئیسلامیی ئێران هەرچی زووە خەمێک لە خەڵكی كەمداهاتی ناوچە سنوورییەكان و بەتایبەت كۆڵبەران بخوات و ئەگەر توانای دابینكردنی ژیانێكی نیوەو ناتەواو و بژێوییەكی هەرەكەمی بۆ كۆڵبەران نییە، لانیكەم چارەیەک بۆ بە یاسایی رێكخستنی رەوشی كۆڵبەری بكات. كۆڵبەر لە دیدی خەڵكی كوردستان و ناوچە سنوورییەكانەوە كەسێكی شەریفە كە لەجیاتی ئەوەی بۆ پارووە نانێک دەست لە خەڵک درێژكات، گیان لەسەر دەست رێگای هات و نەهات هەڵدەبژێرێت. واتە لە دیدی كۆڵبەران و خەڵكی ناوچەكەوە كۆڵبەری بژاردە نییە و سەپاندنە و كۆڵبەر ئەگەر رێگایەكی دیكەی لەبەردەستدا بێت هەرگیز قومار بە ژیانی خۆیەوە ناكات. لە دیدی حكومەتیشەوە كۆڵبەری بە سیاسی دەكرێت و گرێدەدرێت بە پرسی ئاسایشی نیشتمانییەوە و تا ئەم جیاوازی و ناكۆكی و قەڵشە گەورەیە لە روانگەی هەردوو لایەنی بابەتەكەدا هەبێت، نە هەوڵ و تێكۆشانی چالاكانی مەدەنی و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاكامی دەبێت، نە ئاوێک لە پەرلەمانتارە كوردەكانی پەرلەمانی ئێران گەرم دەبێت و نە ئێرانیش بەرپرسیارێتییەكی یاسایی و ئەخلاقی هەڵدەگرێت و هەر كۆلبەرە و لە خوێنی خۆیدا دەگەوزێنرێت.
