ئابووریی کۆماری ئیسلامیی ئێران بەرەوڕووی گیروگرفتی نێوخۆیی لاوازکەر بۆتەوە. گەلێک تۆوی دژی بازاڕ لە لایەن دوایین پاشا چێندران. ئەم تۆوانە بە باشی ئاگادارییان لێکراوە و لە لایەن ڕێژیمی ئایینی ئێستای ئێران گەلێک زیاد کراون. ئەگەر ئەم گیروگرفتە ئابوورییە خۆجێیانە بەس نەبوون، بەرزەفڕییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆتە هۆی سەپاندنی ئابلۆقەی ئابووری لە لایەن دوژمنە دەرەکییەکانیەوە.
تێکەڵاوێک لە ئابوورییەکی لاواز و ناسک، و ئابلۆقەی وەڕەزکەر، دەبنە هۆی گەردەلوولێکی تەواو. ئەم گەردەلوولە دەبێتە هۆی بەدبەختییەکی زۆر.
بۆ ئەوەی کە بە خێرایی بزانم ڕێژەی بەدبەختی لە ئێران چەندە، لیستەی ڕێژەی بەدبەختیی ساڵانەی هانکم دروست کرد. لیستەکەی من کۆی بێکاریی، هەڵاوسان و ڕێژەی قەرزدانی بانکەکانم حیساب کرد و ئاڵوگۆڕ لە ڕێژەی داهاتی ناخالسی نەتەوەیی بۆ هەرکام لە دانیشتووانم لێی کەم کردەوە. ئەگەر ڕێژەی سێ شتی یەکەم لە سەرێ بێ ئەوە «خراپە» و خەڵک بەدبەختتر دەکا. شتی « باشیشی» تێدا وەک ڕێژەی داهاتی ناخالسی نەتەوەیی، کە شتە «خراپ»ـەکانم لێی کەم کردۆتەوە. هەرچی وڵاتێک پلەی سەرووتر لە لیستەی بەدبەختیدا وەدەست بێنی، بەو مانایەیە کە پلەی «بەدبەختی» لەسەرترە.
لە مانگی مای ٢٠١٧دا لیستەی بەدبەختی ٩٨ وڵاتی لە خۆ دەگرت. بەدبەختترین وڵات ڤێنێزوئێلا بوو و بەدوایدا سووریە، برازیل، ئارژانتین، میسر، نیجێرییە، ئەفریقای باشوور، بۆسنی و هەرەزێگۆوین، ئوکراین، سائۆتۆمێ و پرینسیپ. دوای ئەوانە ئێران لە پلەی یازدە یەکێک لە بەدبەختترین وڵاتەکانی جیهانە.
یەکێک لە ڕێگاکانی پلەی گەرمای بەدەنی نەخۆشێک، وەک ئێران، بەشێوەی زیندوو ئەوەیە کە چاو لە نرخی بازاڕی ڕەشی (واتە بازاڕی ئازاد) ڕیالی ئێران بەرامبەر بە دۆلاری ئامریکا بکەین (ڕیاڵ/دۆلار). دیاگرامی ژێرەوە پرۆسەی نرخی فەرمی و بازاڕی ئازادی ڕیال/دۆلار نیشان دەدا:
هەرەسهێنانی ئەم دواییانەی نرخی ڕیاڵ لە مەترسی دڕاندنی ڕێککەوتننامەی بەرجام لەلایەن سەرۆک کۆمار ترامپەوە، کە ڕێگا بۆ سەپاندنی وەجبەی دووهەم و سێهەمی ئابلۆقە دژی ئێران خۆش دەکا، سەرچاوەی گرت. ئەمە هەزاران ئێرانیی ناردە شەقامی فیردەوسی لە تاران، کە پڕە لە دووکانی ئاڵووێری پارە. ئەوە لەوێ بوو کە ئەوان ڕیاڵەکانیان بە دۆلار گۆڕییەوە.
بە کەڵکوەرگرتن لە نرخی گۆڕینەوەی ڕیاڵ/دۆلار، کە نوێنەرایەتیی گرینگترین نرخ لە ئێران دەکا، من توانیومە ڕێژەی هەڵاوسانی نرخ لە ئێران حیساب بکەم. بێگومان نرخی گۆڕینەوە لە بازاڕی ئازاد دەتونێ بە شێوەیەکی جێگای مەتمانە بۆ حیسابکردنی دروستیی ڕێژەی هەڵاوسان لە سەرانسەری ئێران کەڵکی لێوەرگیرێ. دیاگرامی ژێرەوە دەریدەخا کە ڕێژەی هەڵاوسانی ساڵانەی نرخ لە ئێران چۆن تا %٥٣،٨، بە هەرەسهێنانی نرخی ڕیاڵ لە بەرامبەر دۆلاری ویلایەتە یەکگرتووەکاندا چۆتە سەر.
ئەگەر ئێمە بە کەڵکوەرگرتن لە چوونە سەری ڕێژەی هەڵاوسانی ساڵانەی نرخ بۆ %٥٣،٨ لیستەی نوێی بەدبەختی حیساب بکەین، ئەوا تەنیان دوو وڵات لە ئیران بەدبەختترن: ڤێنێزوئێلا و سووریە.
ڕەهەندێکی بەکەڵکی دیکەی ئەندازەگرتنی گەرمای ئێران بە شێوەی ڕۆژانە ( ئەگەر نەڵێین خولەک بە خولەک) ئەوەیە کە دەسکەوتی گۆڕینەوەی پارە لە بازاڕی ئازاد حیساب بکەین. فۆرمولی دەسکەوتی گۆڕینەوەی پارە لە بازاڕی ئازاد (BMP) بەم شێوەیە:
دەسکەوتی %٣٤،٥ گۆڕینەوەی پارە لە بازاڕی ئازاد بەو مانایەیە کە ئێرانییەکان ئامادەن نزیکەی %٣٥ پارەی زیادی بۆ دۆلاری ئامریکایی لە بازاڕی ئازاد بدەن ئەگەر ئەوان هێندە شانسیان هەبێ (هێندە ئیمتیازیان هەبێ) کە بتوانن دۆلار بە نرخی فەرمیی دەوڵەتی وەرگرن.
بۆ نیشاندانی وێنەیەکی تەکمیلتر لە دەسکەوتی گۆڕینەوەی پارە لە بازاڕی ئازاد، دیاگرامێکم لەو ڕێژەیە لە ماوەی سەرۆککۆماریی حەسەن ڕووحانیدا کێشاوەتەوە. هەر وەک دەبینین، هەڵکشانی ئەم دواییانە بەستراوەتەوە بە هێرشی سەرۆک کۆمار ترامپ بۆ سەر ڕێککەوتننامەی بەرجام، کە بە ئاشکرا جەماوەری ئێرانیی ترساند.
بۆ ئەوەی کە بەدواداچوون بۆ شێوەی هەڵسوکەوتی ئێرانییان بەرامبەر بە ئاڵوگۆرەکانی ڕۆژانەدا بکەین، هیچ شتێک باشتر لە پێوانی دەسکەوتی نرخی ڕیاڵ/دۆلار لە بازاڕی ئازاد نییە. بە کورتی، لە
جیاتی شەیدای گشت لێدوانی «میدیاکاران» بن، ئێرانییەکان دەبێ بەدواداچوون بۆ دەسکەوتی نرخی ڕیاڵ/دۆلار لە بازاڕی ئازاد بکەن.
فۆربز _ ستیڤ ئێچ هانک
و: کەماڵ حەسەنپوور
( لە ژمارەی ٧٢٥ی”کوردستان”دا بڵاو بۆتەوە)
