توندوتیژییەکانی بەرامبەر بە منداڵان لە بنەماڵەکاندا چەند جۆرن کە باسیان دەکەین:
توندوتیژیی ڕووحی،کەلامی و جەستەیی
ئەو شێوە ڕەفتار و توندوتیژییانە بریتییە لە لێدان و قسەی ناخۆش و شکاندنەوە و سووکایەتیپێکردنی لەفزی، لە نێو بنەماڵە سونەتییەکاندا بە کەڕات دەبیندرێ و زۆرترین کاتیش ئەوە کچە کە دەکەوێتە بەر هروژمی ئەو شێوە ڕفتارانە.
لەو بنەماڵانەدا زۆر بە دەگمەن محەببەت بە کچ دەکرێ و به قه‌ولی کوردی به‌سه‌ریدا هه‌ڵده‌گوترێ، تەنانەت ئه‌گه‌ر بچووکترین هه‌ڵه‌ش بکا ئه‌وه دەکەوێتە بەر هرووژمی تانە و تەشەر و قسەی ناخۆش؛ ئه‌وه له کاتێکدایه ئەگەر بەخت لەگەڵی بێ و لێشی نەدرێ چونکی زۆر جار لێشیان دەرێ و یان تەنانەت زۆر جار ئەو ئازارە ڕووحییانە دەبێتە هۆی خۆکوشتنی کچه‌که یان ته‌نانه‌ت کوشتنی.
زۆر جار که له سه‌فی نانه‌وه‌خانه و فرۆشگا و شوێنە گشتییه‌کان ته‌نانه‌ت لە میوانی و… هتد داده‌نیشین ده‌بینین که پیاوان بێ ئه‌وه‌ی گرنگییەک بە حزووری ژنان و کچان لەو شوێنانە بدەن، وشه‌ی سووک و ناحه‌زیان له زار دێته ده‌رێ. به‌داخه‌وه ژنی کورد گوێچکه‌یان ئه‌وه‌نده له‌و قسانه پڕه کاتێک که کوڕه‌که‌یان وه‌ک باب و برا و خاڵ و مام و جیران و ئاوماڵ ده‌ست ده‌کا به گوتنه‌وه‌ی ئه‌و شێوه وشه نه‌شیاوانه ڕێیان لێ ناگرن و ته‌نانه‌ت ئەمن خۆم له ژنانم بیستووه گوتویه‌تی: جا چی لێ بکه‌م، کوڕه، گه‌وره بێ بۆخۆی عاقڵ ده‌بی!
به‌ڕاستی گه‌وره بێ بۆخۆی عاقڵ ده‌بێ چه‌نده عاقڵ دەبێ!؟ به‌قه‌ت پیاوانی ده‌ور و به‌ری که یه‌که‌م ئولگووکانی ژیانین؟
ئه‌وه یه‌کی دیکه له توندوتیژییه‌کانه که ته‌نیا له‌و بنه‌ماڵانه‌دا، به‌ڵکوو له زۆربه‌ی بنه‌ماڵه‌کاندا هه‌یه و به داخه‌وه وەک خۆی ماوەتەوە و هیچ نەگۆڕاوە.
تەمبێکردن و سزادانی منداڵان
ئەو منداڵانەی کە لە بواری جەستەیی تەمبێ دەکرێن، لە داهاتوودا بە ئەگەری زۆر لە چاو هاوتەمەنەکانیان تووڕە و ترسەنۆکتر بن و لە کۆمه‌ڵگەدا هەست بە ئەرخەیانی و ئاسوودەیی نەکەن. بۆیە ئەو کچانەی لە منداڵیدا خوو بە لێدان و سزادان ده‌گرن لە داهاتووشدا لەبەرامبەر هەموو توندوتیژییەک تەنانەت دەستدرێژی سێکسیش بێدەنگەی لێدەکەن و بە هەزاران کچ لە سۆنگەی ترس و شەرمەوە کاتێک زوڵمێکیان لێ کراوه یا ئه‌وه‌ی که ده‌ستدرێژیان کراوه‌ته سه‌ر، خۆیان کوشتوە و خۆیان لەنێو بردوە.
توندوتیژیی ئابووری
ئەوە بریتییە لە بێبەشکردنی ژن لە میراتی باب، یان ماره‌یی و نه‌فه‌قه له مێردەکەیان، ئەویش لە کاتێکدا هەم لە ماڵ و هەم ل دەرەوەی ماڵ شانبەشانی برا و مێردەکانیان شان وەبەر کاردەنێن و ئەوەی پێیان دەبڕێ جلوبەرگێک و خواردنێکی مەمرە و مەژی.
هەتا ئێستاش ژن لە بنەماڵە و لە کۆمەڵگەدا لە زۆر لە مافە سروشتییەکانی خۆی بێبەشە، ئێستاش لە زۆر لە بنەماڵەکاندا ژن وەک خزمەتکارێکی بێ مووچە و ڕۆژانە دەچەوسێتەوە و تا کۆتایی ژیانی دەبێ لە ژێر دەسەڵات و سێبەری پیاوێکدا بژی جا ئەو پیاوە باب، یان برا یان هاوسەرەکەی و بگرە کوڕەکەی خۆی.
توندوتیژیی کولتوری، کۆمەڵایەتی
ئه‌و شێوه توندوتیژییانه که زۆریش له بنه‌ماڵه سونه‌تییه‌کاندا باوه. له‌و بنه‌ماڵانه‌دا زۆر به که‌می ڕێگەیان دەدرێتێ بچنە زانکۆ و لە ڕوانگەی ئەوانەوە کچ بتوانێ بنووسێ و بخوێنێتەوە بەسێتی. بۆ نموونه له زۆربه‌ی دیهاته‌کان به بیانووی ئه‌وه‌ی مه‌دره‌سه‌ی ناوه‌ندی و دواناوه‌ندیی لێ _ کەئه‌وه‌ش یه‌ک له که‌متەرخه‌مییه‌کانی ده‌وڵه‌ته نیسبه‌ت به‌و ناوچانه_ کچان له قۆناغی سه‌ره‌تایی بەوەلاوە ناتوانن بخوێنن. یان ئەگەر توانییان بچنە زانکۆش، زۆر جار ناچار به گۆڕینی ڕشته‌ی ده‌رسییه‌که‌یان ده‌بن تا له شار و شوێنی نیشته‌جێبوونیاندا بتوانن درێژە بە خوێندنەکەیان بدەن کە ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ ویست و ئاواتی چه‌ند ساڵه‌یان ناگونجێ. له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا به جێگای ئه‌وه‌ی که کوڕه‌کان وا په‌روه‌رده بکه‌ن که ڕێز له ژن و کچ بگرن، کچه‌کان له ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ریان ده‌ترسێنن. ئه‌وانه به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی که کچ لاواز و دەستەوەستان په‌روه‌رده ده‌که‌ن به‌و ڕاده‌یه‌ش کوڕ زاڵ و به‌هێز به‌سه‌ر ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر دا په‌روه‌رده ده‌که‌ن و سەیر‌تریش ئه‌وه‌یه که له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا ئه‌رکی سه‌ره‌کیی په‌روه‌رده‌کردنی منداڵان به ده‌ست دایکه و ئه‌وه دایکه‌کان بۆخۆیانن که نه‌وه‌یه‌کی زاڵم له کوڕه‌کان و نه‌وه‌یه‌کی لاواز له کچه‌کانیان بار دێنن و ئەوە نەوە لە دوای نەوە هەر درێژەی هەیە.
به ده‌گمەن کچێک له‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌دا به‌دی ده‌کرێ که خۆی وه‌ک که‌سێکی به‌هێز بناسێ و هه‌ست به مرۆڤبوونی خۆی بکا و به ده‌گمه‌ن کوڕ و پیاوێک ده‌بیندرێ که به‌و جۆرەی پێویسته ڕێز له ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ری بگڕێ. ژن زۆر بەهێزە و ئه‌وه شتێکه که هێشتا له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا خودی ژنان پێیان نه‌زانیوه. کەم نین ئەو ژنانەی بەهەر هۆیەک مێردەکانیان لە دەست داوە یان لە بێ توانایی مێردەکانیاندا ئەرکی بەڕێوەبردنی ماڵێیان گرتۆتە ئەستۆ و زۆر بەباشی بەڕێوەیان بردوە، لە مەزرا، لە کارگە و کارخانەکان و لە کورەخانە و تەنانەت لەو کار و پیشانەی کە لە ماڵێدا دەکرێن. خۆ ئەگەر هەر ژانی منداڵبوون بە نموونە بێنینەوە، خۆی دەتوانێ مانایەکی زۆر گەورە لەو باسە بە دەستەوە بدا، ئەگەرچی زۆرن ئەو بنەماڵانەی لە وکاتەشدا بەر لەوەی سڵامەتیی دایکەیان بۆ گرینگ بێ، ڕەگەزی ئەو منداڵەیان بۆ گرینگە کە قەرارە بیبێ.
یەکی دیکە لەو توندوتیژییە ڕەگەزییانەی کە بەرامبەر به کچ و ژن ده‌کرێ ئه‌وه‌یه کاتێک کچێک باش و بەغیرەت و نەترس بوو پێی دەڵێن ئەو کچە وەک پیاو وایە.
له به‌رامبه‌ردا ئەگە پیاوێک ترسەنۆک و خوێڕی و بێ خاسییه‌ت بێ پێی دەڵێن وەک ژن وایە، کە ئەوەش ڕەهەندێکی دیکەی توندوتیژیی زارەکییە کە کاریگەریی قووڵی لەسەر ناخ و کەسایەتیی ژن دەبێ.
توندوتیژیی ڕەگەزی
جیاوازیدانانی ڕەگەزی ڕەفتارێکی چەوتە کە کاردانەوەی خراپی لەسەر منداڵ هەیە و دەبێتە هۆی ئەوەی منداڵ بێ باوەڕ بێ به خۆی و هه‌موو ده‌ور و به‌ری و هەست بکا کە کەس خۆشی ناوێ. ئه‌وه زیاتر کچان دەگرێتەوە. ئەو ڕەفتارە دەتوانێ، ڕیشەی لە مندڵیی دایک و باوکەکاندا بێ و یا ئەوەی کە وەرگیراو بێ لە باوەڕە هەڵەکانی کۆمەڵگا.
ئەنجام:
ده‌بێ هه‌وڵەکان بۆ دەستەبەر بوونی مافی ژنان چڕتر بکەینەوە و زانیاری بەخشین له سه‌ر هه‌ڵسوکه‌وتی خێزان و شێوه‌ی درووستی په‌روه‌رده به بنه‌ماڵه‌کان زیاتر ببێ و ئەوەندەی بۆمان دەکرێ هه‌م پیاوان و هه‌م ژنان له‌و فه‌رهه‌نگه هه‌ڵه‌یه‌ی که چه‌قبه‌ستووی نێو ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌یه دوور خه‌ینه‌وه.
ئەو دایک و باوکانە بە تایبەت دایکان ده‌توانن به په‌ره‌وه‌رده‌کرنی دروستی منداڵان له داهاتوودا ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه بگۆڕن، ده‌بێ نه‌وه‌ی داهاتوو فێر بن که نه هێزی پیاو بۆ ئازاردانی ژنه و نه ژنان ئه‌وه‌نده ده‌بێ شه‌رم له بوونی خۆیان بکه‌ن و له کۆمه‌ڵگه‌ی سونه‌تی و له په‌راوێزخراودا بژین، هه‌موو مرۆڤێک مافی ئابووری هەیه و ئیتر نابێ ژنان به زۆری ئه‌و مافه‌ی خۆیان بستێن یان شه‌رم له داواکردنی بکه‌ن، به‌ڵکوو پیاوان خۆیان ده‌بێ فام به‌وه بکه‌ن که ژنان ئه‌و مافه‌یان هه‌یه که له بواری ئابوورییه‌وه وه‌ک ئه‌وانن و بێ هیچ ئه‌ولاولایه‌ک ئه‌و مافه‌یان بده‌نێ.
ژنان و پیاوان ده‌بێ فێر بن که ڕێز له خۆیان و ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ریان بگرن و ژیان هه‌م بۆ خۆیان و هه‌م بۆ به‌رامبه‌ره‌که‌یان خۆش بکه‌ن.
