ئیبراهیم یونسی یان بە زاراوە شیرینەكەی لای خۆمان: برایم‌خانی یونسی، یەكێكە لەو قەڵەمە بەتوانایانەی كە بە زمانی فارسی خزمەتێكی گەورەی بە مێژووی میللەتی كورد كردووە و بەشێكی زۆری ئەو كتێبە بەنرخانەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی، ئەو بەرهەمانەن كە بیانییەكان بە زمانی ئینگلیزی لەبارەی كورد و مێژووی كوردستانەوە نووسیویانە. ئەگەرچی چەقۆی سانسۆڕی ئێران بەردەوام لەو بەشانەدا كە پێوەندییان بە ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوەیە، بێ‌بەزەییانە و قین‌لەدڵانە؛ سەروگوێی كردوون، بەڵام بەو حاڵەشەوە كتێبە بەنرخەكەی “مەك داول”، “جاناتان ڕەندڵ”، “دیرك كینان” و “مارتین ڤان برۆیین سێن” وەكوو گەنجینەیەك لەبارەی مێژووی كوردەوە، بە زمانی فارسی و بە قەڵەمی گەوهەرڕێژی برایم‌خانی یونسی كەوتنە بەر دەستی خوێندەواری كورد و بوونە هۆی بەرچاوڕوونیی خوێندەواران و بەتایبەتییش چونكە وەرگێڕدرانە سەر زمانی فارسی، دەكرێ بەشێكی باش لەو پەیامە مێژووییانەی بەو نەتەوەیەش گەیاندبێ، كە لەسایەی دەسەڵات و سیستمەكەیانەوە بەسەر بەشێك لە خاكی كوردستاندا زاڵن.
ڕۆمانەكانی برایمی یونسی، ڕەنگدانەوەی كولتوور و لایەنی تراژیك و كۆمیك (خەمنامە و گاڵتە)ی كۆمەڵگەی كوردەوارین و بە زمانێكی خۆش و بە شێوازی ڕیالیستی نووسراونەتەوە. یونسی لە ڕۆمانی “بەخێرهاتی”دا كە دەكرێ لە ڕیزی “ڕۆمانە مێژوویی”ـەكاندا دابنرێ، ئاوڕ لە چەند وێستگە و قۆناغێكی مێژوویی ڕاپەڕینەكانی كورد دەداتەوە، بەتایبەتی لە زمانی ڕۆستەم‌بەگ (كەسایەتیی یەكەمی ڕۆمانەكە) و ئەستێرەكانەوە؛ تیشك دەخاتە سەر شۆڕشی شێخ سەعید و شێخ مەحموود و كۆماری ئاگری (ئارارات) و لەوێدا ئەستێرە یان هەندێ جار ئەستێرەكان دەوری ڕەخنەگرێكیان خراوەتە ئەستۆ، كە لە دواندنی ڕۆستەم‌بەگدا دەكەونە شەن‌وكەوی مێژووی پڕ لە هەوراز و نشێوی كورد و تیشك دەخەنە سەر خاڵە لاوازەكانی شۆڕشەكان و تەنانەت لە هەندێ شوێن ڕێگەچارەش دەخەنە ڕوو.
ئەستێرە كە لە خەباتی ڕزگاریخوازیی كورددا هەم هێمای ڕێنوێن و ڕێ‌پێشاندەری شەوە و لە جووڵەی سەربازیدا بۆ دۆزینەوەی ڕێگە بەتایبەتی لە شەوە ئەنگوستەچاوەكاندا باشترین هێمایە، لەلایەكیشەوە كورد ئەستێرەی كردووەتە هێمای شەهید، كە لەم ڕۆمانەشدا بەشێكی زۆری ئەو ئەركانەیان خراوەتە ئەستۆ، بەبێ ئەوەی نووسەر بكەوێتە داوی درووشم‌دان و دەمارگرژییەوە.
برایم‌خان وەک وەرگێڕێکی هەرەباش
ئیبراهیم یونسی لە ئێراندا زیاتر وەكوو وەرگێڕ ناسراوە. فارسەكانیش هەرگیز نەیانویستووە جگە لە وەرگێڕێكی باش، بەهیچ شێوەیەك وەكوو نووسەر بناسرێ و ئاوڕی لێ بدرێتەوە. ئەو زمانەی یونسی ڕۆمانەكانی پێ نووسیوە، پێی دەگوترێ “زبان پسا استعماری” و زمانی كەمینە. كەمینەیەك لە بندەستی زۆرینەدا. زۆرینەیەكی خۆسەپێنی ئەویتر بەكەم‌گر.
یونسی لە دوازدە ڕۆمانەكەی خۆیدا، جگە لەوەی هەر كام لەو ڕۆمانانەی لە ڕووی فۆڕمی گێڕانەوەوە شتێكی تایبەتن و تایبەتمەندیی خۆیانیان هەیە، ئاوڕی لە دوو ڕەهەندی زۆر گرینگ داوەتەوە: یەكەمیان: كەشی سیاسیی كوردستان و هەڵسوكەوتی دەسەڵاتداران و زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەی خەڵك لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە
دووهەم؛ پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی خەڵكی كوردستان و سەرهەڵدانی بیری نوێ و بەریەككەوتنی بیری نوێ بەتایبەتی بیری چەپ لەگەڵ سیستەمی دەرەبەگایەتی و زوڵم و زۆری ئاغا و بەگ و شێخ و مەلا لە خەڵك و نوقم‌بوونی خەڵكی كوردستان لە خوڕافات و هەژاری و شتی پڕوپووچدا.
لەو نێوەدا ئاماژەی بە شۆڕشەكانی كوردیش داوە و ڕەخنەی زۆر جیددی و وردی لێ گرتوون و لە هەندێ شوێن لە زمانی كاراكتەرەكانەوە ڕێوشوێنیشی بۆ داناون.
ڕۆمانەكانی یونسی، ڕۆمانی ئاسۆیی و یەك هێڵی نین. ڕۆمانی كلاسیك نین، بەپێچەوانەوە لە نوێترین تەكنیكەكانی گێڕانەوە كەڵكی وەرگرتووە. بۆ نموونە لە “پشكووتنی باخ”دا سێ هێڵی گێڕانەوە هەیە. لە “گۆڕستانی غەریبان”دا دوو هێڵی گێڕانەوە هەیە. لە “دایكم دووجار گریا”دا دوو هێڵی گێڕانەوە هەیە. جگە لەوەی شەپۆلی هۆش یان گەڕیانی زەین لەو ڕۆمانانەدا زۆر وردبینانە و شارەزایانە كاریان لەسەر كراوە.
بەڵام یونسی بۆچی وەكوو نووسەر نەناسراوە؟
یونسی لەلایەكەوە كەوتووەتە بن بارستی ئەو هەمووە شاكارەی وەریگێڕاونەتە سەر زمانی فارسی و لە ئێراندا پێشوازییەكی گەرمیان لێ كراوە. لەلایەكی دیكەوە، نوخبەی ئەدەبیی فارس پێیان خۆش نەبووە و نییە كە خوێنەری ئێرانی بەگشتی یونسی وەكوو نووسەرێكی لێهاتوو بناسن، چونكە ڕۆمانەكانی ناوبراو، توێكاری و شیكاریی هەموو ڕەهەندە دەرەكی و دەروونییەكانی كۆمەڵگەی كوردین و لە ڕێگەیانەوە خوێنەری ناكورد ڕوانگەی بەرانبەر ئەو میللەتە دەگۆڕدرێ و خوێنەری كوردیش چاوكراوەتر دەبێ. یونسی، لە نێو فارساندا تەنیا وەكوو وەرگێڕێك ناسراوە. فارسەكان بۆیە نایانەوێ وەكوو نووسەر ناوی بێنن و ئیعترافی پێ بكەن، چونکی ئەگەر وەكوو نووسەر باسی بكەن، دەبێ ئاماژە بەكوردبوونی یونسی بدەن، ئەوەش بەلای ئەوانەوە بڤەیە. كە وەكوو وەرگێڕ باسی دەكەن، دەتوانن ئاسانتر ئەو لایەنەی لەبەرچاو نەگرن. لێرەدایە نووسەری كوردزمانی فارسی‌نووس دەیدۆڕێنێ. لەولاوە فارس نووسینەكانی ئەو نووسەرە ناخەنە نێو ڕیزی ئەدەبیاتی فارسییەوە، لەولایەشەوە بەرهەمەكانی وەكوو بەرهەمی ئەدەبیاتی كوردی لەقەڵەم نادرێن. كوردەفارسینووسەكانی ئێستا تێ بگەن.
جیاوازیی ئیبراهیم یونسی لەگەڵ، یاشار كەمال و دەروێشیان و مەنسوور یاقووتی
نەتەوەی بێ‌دەوڵەت هەمیشە بەشێكی زۆر لە سامانە مەعنەوی و مادییەكەی تاڵان دەكرێ و زۆر جاریش بەشێك لەو سامانە بە دەستی خۆی دەخاتە نێو گەنجینەی نەتەوەی باڵادەستەوە، بۆیە گێڕانەوەی ئەو سامانە بۆ سەر سامانی نەتەوەكەی خۆت، كارێكی پێویستە.
لێرەدا زۆر ناچمە بنچ و بناوانی ئەو بابەتەوە و هەڵی دەگرم بۆ پێشەكییەك كە بۆ كۆبەرهەمەكەی یونسی دەینووسم. بەڵام بە پێویستی دەزانم بەكورتی چەند خاڵێكی جیاوازی نێوان یونسی و دەروێشیان و یاشار كەمال بخەمە بەر باس.
عەلی ئەشرەفی دەروێشیان و یاشار كەمال و مەنسووری یاقووتی و عەلی محەممەد ئەفغانی، ئەو نووسەرە كوردزمانانەن كە بەشێكی زۆر لە ڕووداوەكانی زێدەكەی خۆیانیان كردووەتە هەوێنی بەرهەم و نووسینەكانیان. بەڵام ئەوان تەنیا وەكوو ڕووداوێك ئاوڕیان لێ داونەتەوە و لەو نێوەدا دەروێشیان لە هەمووان پتر ئاوڕی لە نایەكسانی و نادادپەروەری و زوڵمی چینایەتی داوەتەوە.
یاشار كەمال لە ڕۆمانەكانیدا پەنجە لەسەر زوڵم و زۆری سەردەمی عوسمانی و وێناكردنی بارودۆخی ژیانی كوردستانی ئەو قۆناغە و دۆخی كولتووری و بیروباوەڕ و داب‌ونەریتی باكووری كوردستان دادەنێ.
ئەو كوردە فارسی‌نووس و توركی‌نووسانە، هەركام بە شێوەیەك لایەنێك یان چەند لایەنی كۆمەڵی كوردەوارییان كردووەتە هەوێنی ڕۆمانەكانیان. بەڵام لەو نێوەدا یونسی شتێكی جیاوازترە:
یونسی سەرەڕای ئەوەی سەردەمانێك ئەندامی حیزبی توودە بووە و لەو پێناوەدا تا بەر پەتی سێدارەش چووە، بەڵام لە هەموو نووسینەكانیدا دڵی لای نیشتمانەكەیەتی. سەرەڕای ڕەخنەی زۆر توند لە بزووتنەوەی كورد و سەركردەكانی كورد، كە ڕەنگە زۆر كەس و لایەنمان پێشی تووڕە بین، یونسی لە زمانی كەسایەتییەكانی نێو ڕۆمانەكانەوە پێشمان دەڵێ هۆكاری كەوتنەكانمان چین و ڕێگەی هەستانەوە و دەربازبوون و سەركەوتنمان بە كام لادایە و چۆنە و دەبێ چی بكەین.
جگە لەوەش، لە زۆربەی ڕۆمانەكانیدا، مشتومڕێكی زۆر لە نێوان باوكێكی بەئەزموون و كوڕێكی شۆڕشگێڕی چەپدا هەیە، كە یەكەمیان باوكیەتی و دووەمیان خۆیەتی. لەو مشتومڕانەدا یونسی ڕەخنەی زۆر مەنتقی و ژیرانە لە بیری چەپ بەتایبەتی كۆمۆنیزم و سۆڤیەت و سەركردایەتیی بەرەی چەپی ئێران دەگرێ و ئاكامی هەموو ئەو مشتومڕانەش ملكەچ‌كردنی كوڕەكەیە بۆ بەڵگاندنەكانی باوكە بەئەزموونەكەی، بەڵام كەی؟ كاتێك كە ئیتر كوڕەكە لە پێناو ئەو بیرە چەپ و چەپرەكەدا دەم لەپووش ماوەتەوە و دەست لە لاقان درێژتر گەڕاوەتەوە ماڵێ.
ئەوەیە جیاوازیی یونسی لەگەڵ ئەوانی دی.
وەڵامی پرسیارێكی هەزار بارە
هەر دەست بۆ كتێبێكی لەوەپێش وەرگێڕدراو دەبەی، دەم‌ودەست هاوار هەڵدەستێ “كاكە ئەو كتێبە لەوەپێش وەرگێڕدراوە”، لە حاڵێكدا كوردیش وەكوو نەتەوەكانی دی پێویستە فێر بێ و بزانێ كە زۆر ئاساییە دەقێك چەند وەرگێڕدراوێكی بە زمانی كوردی هەبێت. قازانجی ئەو كارە لەچی‌دایە؟ یەكەم: خوێنەری كورد لەنێوان دوو یان سێ سەلیقەی وەرگێڕاندا سەرپشك دەبێ. جگە لەوەش، ئەگەر یەكێك لەو چەند وەرگێڕانە لەوانی دیكە باشتر بوو، ئەوا خوێنەری كورد فەڕق و جیاوازیی نێوان وەرگێڕانی باش و خراپی بۆ دەردەكەوێ و لەمەودوا فێری ئەوەش دەبێ كە هەموو وەرگێڕانێك نەخوێنێتەوە، مەگەر متمانەی تەواوی بە وەرگێڕەكە هەبێت. ئێستا لە ئێران كە تۆ گوتت فڵانە كتێب “محەممەد قازی”، “نەجەف دەریا بەندەری”، “عەبدوڵڵای كەوسەری…” وەری‌گێڕاوە، ئیتر خوێنەر بەبێ هیچ دڕدۆنگی و پرینگانەوەیەك دەیكڕێ و بەمتمانەشەوە دەیخوێنێتەوە. ئێستا زۆر كتێب لەنێو كتێبخانەی كوردیدا هەن، شاكاری ئەدەبیی جیهانین، بەڵام مخابن وەها خراپ وەرگێڕدراون كە خوێنەر بە خوێندنەوەیان؛ نەك چێژیان لێ وەرناگرێ و هیچ سوودێكیان لێ نابینێ، بگرە لە كتێب‌خوێندنەوە و زمانە زگماكەكەی خۆیشی بێزار دەبێت.
من نامەوێ كۆشكی وەرگێڕانی خۆم لەسەر داروپەردووی وەرگێڕانی هیچ وەرگێڕێك هەڵبچنم، بەڵام بەداخەوە كاتێك وەرگێڕدراوە كوردییەكەی بۆ وێنە ڕۆمانە بەنرخەکەی “بەخێر هاتی”ـیەکەی “برایم‌خان یونسی”م دی، كۆمەڵێك هەڵەوپەڵەی خراپ تێگەیشتنم تێدا بەدی كرد، كە پێم حەیف بوو ڕۆمانێكی وا باش بەو هەمووە كەموكوڕییەوە لەبەردەستی خوێنەری كورد بێت، بەتایبەتی ئەم ڕۆمانە بەڕوونی و لە زمانی كەسایەتییەكانیەوە تیشك دەخاتە سەر هۆكارەكانی شكست و نسكۆی شۆڕشەكانی كورد و بەڕوونی پێمان دەڵێ کە ئەگەر دوژمنانی كورد زەبرێكیان لە كورد دابێ، كورد وێڕای ئەو؛ خۆی سەد تەوری لە ڕەگی خۆی داوە.
هەژار لە وەسفی قەڵای سەرداری بۆكاندا دەڵێ:
ئەو قەڵایەی كە بەرز وەستاوە
دوور لە ئێستاكە هەوارگەی پاوە
سەرسەرا و كۆشكی گەلێك سەردارە
بۆتە بەر دار، چ خودا بەردارە
پیاو نەمان و ئەوی مان خوێڕی بوون
هێڕ و وڕ، فێری خڕەی زێڕی بوون
كوردە نامووسی فرۆشرا بە چڵە
گای شڵە گشتی لە خۆ بوونە مڵە
هەر كەسەی بوونە كەوی دەست دوژمن
ئەیەویست خزم و كەسی خۆی قڕ بن
دان دران، تا لە چیا كەو دەفڕی
كاتێ تاران، سەری وانیشی بڕی
***
