ڕۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلكلۆرییەكاندا
(جوغرافیای له‌دایک‌بوونی به‌یت)
لە خوێندنەوە و تاوتوێ‌كردنی بەیتەكاندا دەتوانین ئاوڕ لە ڕابردوومان بدەینەوە و تیشك بخەینە سەر كۆمەڵێك لایەنی شاراوەی ژیانی پێشینیانمان. لە ئاوێنەی بەیتەكاندا شێوازی ڕوانین و جیهانبینیی پێشینیان و هەڵسوكەوت و داب‌ونەریتە كۆمەڵایەتییەكانیان و میوانداری و لێبوردەیی و تۆڵەسەندنەوە و زۆر لایەنی دیكەی ژیانیان دەردەكەوێ.
ئەحمەدی بەحری پسپۆڕ و شارەزای بواری بەیت و فۆلكلۆر لە دیمانەی گۆڤاری خوێندكاریی “هەژێن” (ساڵی سێهەم ژمارە 3)دا ئاوا باسی گرنگیی فۆلكلۆر دەكا: گەلێ شارەزا و لێزان، بە زمانی جۆربەجۆر و لە گەل و وڵاتی جۆربەجۆردا، لەسەر فۆلكلۆر دواون؛ ئەوەش دەگەڕێتەوە سەر ئەو ڕاستییە كە فۆلكلۆر یەكێك لە گرینگترین و بەرچاوترینی ئەو دیاردانەیە كە لە ژیانی دوورودرێژی ئادەمیزاددا، بە ڕەنگ و شێوازی جۆربەجۆر ساز بووە. فۆلكلۆر هەروەك دیاردەكانی دیكەی فەرهەنگ لە ڕەنگدانەوەی پێوەندیی ئینسان و سروشت، ئینسان و ئینسان، ئینسان و خۆیدا هاتۆتە ئاراوە. ئەوەی فۆلكلۆر لە دیاردەكانی تری ئینسان جیا دەكاتەوە و بایەخی تایبەتیی پێ دەدا، خاوەندارە تایبەتییەكەیەتی. هەر ئەوەی كە خاوەنداری فۆلكلۆر خەڵكە، تۆ دەباتە نێو ئەقیانووسێك بابەتی ڕەنگاوڕەنگ بە پانتایی مێژوو. هەر لەو ڕووەوە گەڕان بە نێو فۆلكلۆردا هەرگیز ناتوانێ گەڕانێكی ئاسایی و كاتی و سەرپێیی بێ. بۆ؟ چونكە تۆ بە سەر ئەزموون و ئێحساسات و دڵەڕاوكە و خۆشیی ئادەمیزاددا دەكەوی كە سەدان و بگرە هەزاران ساڵە بە سەر یەكدا كەڵەكە بوونە لێك درواون و سواون و بەرەو ژیانی ئێستای ئێمە شۆڕابەیان بەرداوەتەوە. ئێمە ئەمڕۆ لە فۆلكلۆردا ئەوەی لێی دەگەڕێین “خۆمان”ین. ئەو “خۆ”یەی لە دنیای مۆدێرنی ئێستا سەیر لەگەڵ خۆی نامۆیە. بە دوای دوێنێ و پێرێی خۆمانەوەین، بە دوای ئەو دابڕانە گەورەیەی كە لەگەڵ سروشت و منداڵیماندا وەدی هاتووە. بە دوای ئەو بەشە لە ڕابردووی ونبووی خۆمانین كە مێژوو بە سەریدا قەڵەمبازی داوە؛ یان هەر ئەرك و كاری ئەو پاراستنی ئەمە نەبووە. لەسەر بەردەنووسەكان، لەسەر سواڵەت و دەفرە كۆنەكان، لە نێو وشە و دێڕی كتێبە مێژووییەكان لە كوێ ئەو بەشە ڕابردووە ون بووە وەك لە فۆلكلۆردا پارێزراوە بە جوانی و بە ڕوونی ماوەتەوە؟ لە بەراوردی مێژوو و فۆلكلۆردا، فۆلكلۆر ئەو گشت بابەتە ورد و نادیارانەن كە شان بە شانی مێژوو زەمانێكی دوور و درێژیان پێواوە و لەگەڵ خۆیان تام و بۆن و بەرامەی بەشە ونبووەكەیان بۆ ئەمڕۆی ئێمە پێیە.
بە داخەوە ئەدەبی نووسراوی كورد تەمەنێكی لەمێژینەی نییە و كورد مخابن زۆر درەنگتر لە خەڵك و دراوسێیەكانی خۆی دەستی داوەتە خوێندن و نووسین. ساوابوونی ئەدەبی نووسراوی هەر نەتەوەیەك، یەكێك لە هۆكارەكانی خەستتربوونەوە و گرنگبوونی ئەدەبی زارەكی و فۆلكلۆرەكەیەتی. ئەوە بەو واتایە نییە هەر گەل و نەتەوەیەك ئەدەبی نووسراویان بەتەمەن و لەمێژینە بێت، ئەوا فۆلكلۆرەكەیان كەم بایەخترە. دوكتۆر ڕەهبەر مەحموودزادە هەر لەو دیمانەیەی لەگەڵ گۆڤاری هەژێن لەو بارەیەوە دەڵێ: هەرچی ئەدەبی نووسراو و ئەدەبی كلاسیكی گەلێك بەهێزتر بێ، ئەدەبی فۆلكلۆریی ئەو گەلە كەشێكی كەمتری بۆ دەمێنێتەوە و بە پێچەوانە ئەگەر بە هێندێك هۆی كۆمەڵایەتی و سیاسی لەناو گەلێكدا ئەدەبی نووسراو لاواز بێ یا پێشینەكەی زۆر كۆنی نەبێ، ئەوا ئەدەبی فۆلكلۆری ئەو گەلە زیاتر بەخۆیدا دێ و سەرنجی پێ دەدرێ.
جوغرافیای لەدایك‌بوونی بەیت
بەشێك لە گۆرانییە كوردییەكان، تایبەتیی هەندێ ناوچەی دیارن. بۆ وێنە سیاچەمانە و هۆرە، لە ناوچەكانی هەورامان و بەشی كەلهوڕی كوردستاندا هەن و لەوێ لەدایك بوون و هەر لەوێش دەگوترێنەوە. سەبارەت بە حەیران و بەیتیش ڕای جۆراوجۆر هەیە. بۆ وێنە هەندێ كەس پێیان وایە حەیران تایبەتی دەشتی هەولێرە و بەیت لە موكریان لەدایك بووە و گەشەی كردووە و هەڵی داوە و پێ گەیوە. هۆمەر دزەیی لە كتێبی “هەوڵێك بۆ تێگەیشتنی حەیران”دا دەڵێت: … جەمیلی عەلیاغای دزەیی كە یەكێك لە وەستا لێهاتووەكانی حەیران بووە، لە چاوپێكەوتنێكدا پێی گوتم، وڵاتی ڕەسەنی حەیران دزەییاتی و گەردیاتییە. ئیتر لەوێوە پەڕیوەتەوە بۆ ناوچە شاخاوییەكانی سۆران و موكریان كە ئەوێ زیاتر مەڵبەند و سەرچاوەی بەیتی كوردین نەك حەیران.
پ.د. شوكریە ڕەسووڵ لە كتێبی “ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی”دا ئاوا باسی بەیت و جوغرافیای سەرهەڵدانەكەی دەكا: بەیت پەخشانێكی شێعرئامێزە و ڕیتمی تایبەتی خۆی هەیە، بۆ وەسف یا بۆ بابەتێكی دڵداری و مێژوویی و لە ناوچەكانی موكریان، هەولێر، كۆیە، ڕەواندوز، حەریر و لە نێو كوردەكانی ڕۆژهەڵات بەیتی پێ دەگوترێ.
ئەو دابەشكردنە ناوچەییە زیاتر بەپێی ڕوانینی ئەمڕۆیی مرۆڤی كوردە لە جوگرافیا و ناوچەكانی كوردستان، بەبێ ئاوڕدانەوە لە ڕووداوە مێژووییەكان و ڕابردووی ئەو نەتەوەیە، كە سەردەمانێك شتێك بەناوی سنوور، وەك ئەوەی ئەمڕۆ هەیە، لەنێوان بەشەكانیدا نەبووە و ئەوان بەبێ هیچ لەمپەرێكی سیاسی توانیویانە گەرمێن و كوێستانێ بكەن. ئەوەتا دوكتۆر ڕەهبەر مەحموودزادە ڕایەكی جیاواز لەوەی هەیە و دەڵێ: “ئەو كەسانەی ئەم پرسیارەیان ئاوها گەڵاڵە كردووە، پێش‌گریمانەیان ئەوە بووە لە سەردەمی پێشووش‌دا دەشتی هەولێر و موكریان لە دوو جوغڕافیای سیاسیی جودادا بوون. با زۆر دوور نەڕۆین هەر دەوری سەدەیەك لەمەوبەر ئەو خێڵە كوردە كۆچەرانەی زستانان لە دەشتی هەولێر ژیاون، لە وەرزی خێڵ بەرەوژوو دا بەرە بەرە لە ڕێگای قەندیلی مامەكۆییان و سپی‌ڕێزی خەیلانییان و ڕەندۆڵی زەرزایان بۆ لای ناوچەكانی ناوەندی‌تری ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەڵكشاون.”
بەو پێیە، ئەگەر ئەمڕۆ، ناوچە جۆراوجۆرەكانی كوردستان هەر كامە و لە ڕووی كۆمەڵێك دابونەریتەوە لێك جیاوازن، ئەوە هۆكاری ئەو سنوورە دەستكردانەیە، ئەگینا لانیكەم لە داهێنان و بنەما كولتوورییەكاندا دەگەڕێنەوە سەر یەك بنەما و بنچینە و هەمووان لە دروست‌كردنی ئەو شتەدا كە ناوی لێ دەنرێ فۆلكلۆر و كەلەپووری كوردەواری، دەستیان هەبووە. چونكە سەردەمانی پێش دابەش‌بوونی كوردستان، خەڵكی ئەو ناوچە لێك‌دابڕاوانەی ئێستا، بەبێ كۆسپ و لەمپەر هاموشۆی یەكتریان كردووە.
بەیت و قەسیدە
قەسیدە یەكێكە لە فۆرمەكانی شیعری كلاسیك كە لە پێشدا لەنێو عەرەبەكان‌دا باو بووە و دوای ئەوەی خەڵكی ئێران دێنە سەر ڕێبازی ئیسلام، شاعیرە فارسەكانیش بە لاسایی‌كردنەوەی عەرەبان لەو جۆرە شێعرە دەهۆننەوە و شاعیرانی كوردیش هەروەتر. خۆی قەسیدە واتە شێعری مەبەستدار. شێعرێك كە تایبەت بۆ مەبەستێك نووسرابێت. دوكتۆر سیرووس شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەبدا دەڵێ: قەسیدە یەكەم جۆرێكی شیعرە كە لە ئەدەبیاتی فارسیی دوای هاتنی ئیسلام‌دا بە لاسایی‌كردنەوە لە شیعری عەرەب هاتووەتە دی.
قەسیدە لە 15 هەتا پەنجا، یان شەست و جار هەیە تا حەفتا بەیتیش درێژ دەبێتەوە. خۆی قەسیدە لە ڕاستیدا شیعرێكە بۆ پەسنبێژی و پێداهەڵگوتن (مدح). قەسیدە فارسییەكان پەسنی دەسەڵاتدار و ئەمیرەكانی سەردەمی ژیانی شاعیران و شاعیر لە پێناوی ئەو قەسیدانەدا شاباشی وەرگرتووە. قەسیدە لە چەند بەشێك پێك دێ. بەشی یەكەمی قەسیدە پێداهەڵگوتنە بە هەڕەتی لاوێتی و تایبەتمەندییەكانی ئەو قۆناغەی تەمەن و بە عەرەبی پێی دەڵێن: “تەشبیب”. بەو پێیە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەو قۆناغە، ژیانی دڵداری و خۆشەویستییە. بۆیە ئەم بەشەی قەسیدە هەر باسی عەشق و دڵدارییە. لە بەشی دووەمیدا كە پێی دەگوترێ “تەخەلوس” شاعیر ئەو باسە دڵدارییە بە بەیتە شیعرێك وا لێ دەكا بەبێ ئەوەی هەست بە دابڕان و پچڕانێك بكرێت بای دەداتەوە سەر پەسن و پێداهەڵگوتن بە میر یان پادشادا. بەشی سێهەمی هەمووی پێداهەڵگوتنە و بەشی كۆتایی یان چوارەمیشی هەر دوعاكردن و هیوای تەمەندرێژییە بۆ ئەو كەسەی پێیدا هەڵدەڵێ.
بەیتە كوردییەكان لەو ڕووەوە زۆر لە قەسیدە نزیكن. بەیت‌بێژ لە پێشدا كوڵ و كۆی دەروونی خۆی هەڵدەڕێژێ و بەخۆی هەڵدەڵێ و دوای ئەوە دێتە سەر باسە سەرەكییەكەی، كە پێداهەڵگوتنە بە قارەمانی بەیتەكە و لە هەندێ شوێندا بەیت‌بێژ یان گێڕەرەوە یان قارەمانی بەیتەكە لەناخی خۆیدا و لەگەڵ خۆی دەدوێ. د. ڕەهبەر مەحموودزادە لە وتاری ێكیدا “بەیتی كوردی لە خوێندنەوەیەكی بەراوردكارانە لەگەڵ ئەدەبی كلاسیك‌دا” لەو بارەیەوە دەڵێ: “بەیتی كوردی مەدحی دەستەڵاتداران ناكا. وێك‌چوونی بەیت و قەسیدە، نەك لەم لایەنە نێوەرۆكییەدا بەڵكوو لە لایەنێكی فۆرمی و پێكهاتەیی‌دا زەق دەبێتەوە. بەیتە درێژەكان لە سەرەتاوە هەتا كۆتایی چەندین بەشی جۆراوجۆر لە خۆ دەگرن كە مەنتیقی فۆرمیی و ناوەرۆكیی ئەم بەشە جۆراوجۆرانە تاڕادەیەك پێكەوە جوداوازییان هەیە. بەیت لە هەندێك بەشیدا بە وەسفی ناسك و ئەویندارانە شێوازێكی لیریك و غینایی بەخۆیەوە دەگرێ. لەم بەشانەدا زۆرتر وەسف و نزایەكی ئەویندارانە و پاڕانەوەیەكی دڵسووتاوانە لە قاڵبی مۆنۆلۆگدا بەدی دەكرێن.”
لە باری نێوەرۆكیشەوە وێكچووییەكی زۆر لە نێوان بەیت و قەسیدەی فارسیدا هەیە. دوكتۆر سیرووس شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەبدا دەنووسێ: قەسیدە، فۆرم و قاڵبی واتا و ناوەرۆكی پاڵەوانێتی و حەماسییە و باسی پاڵەوانێك دەكا كە دەچێتە سەفەری پڕ مەترسی و هات و نەهات و بە تەنیا لەشكرێكی گەورە قەڵتوبڕ دەكات. شەڕەكانی ئەو پاڵەوانە لایەنی نەتەوەیی یان ئایینیان هەیە و پەلامار دەباتە سەر كافران یان دوژمنانی وڵاتەكەی.
دەبینین پاڵەوانی بەیتە كوردییەكانیش دەچنە ئەو جۆرە سەفەرانە. لاسەشۆڕ دەچێتە سەفەری مامەڕەش و لە سەر داوای “یای خەزاڵ” بە تووكی سمێڵی مامە ڕەش هەشتا چەپكە گوڵ چەپكە دەكات و بۆ یای خەزاڵی دەنێرێتەوە. شۆڕ مەحموود دەچێتە سەفەری بەڵخ و بوخارایە. ئەحمەدخانی میرسۆفی، باوكی لاسەشۆڕی باڵەكیان لە ڕێگای ماڵە خەزوورانیدا هەژدیهایەك لەتوپەت دەكات و چل چەتە و ڕێگر دەكوژێ و دواتریش لە دارستانەكەدا شێرێك دەكوژێ و كەوڵی دەكات. لە بەیتی سوارۆشدا سوارۆ دەچێتە سەفەری كاولە لەحسایە و نازدار حەیرانەكەی پێی دەڵێ: یاخوا خەبەری مەرگی تۆم بۆ بێ، بەڵام نەبیستمەوە كە تۆ سەری كەحێلەكەی خۆتت لە بەر هەزار و پێنسەد سواران وەرگێڕاوە و بە تێکشكاوی و بەزیو گەڕاویتەوە و منت لە نێو ناسك و نازداراندا شەرمەزار كردبێ.
بەو پێیە بەیت و قەسیدە لە هەر دوو بواری فۆرم و نێوەرۆكدا وێكچووییان پێكەوە هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازییەكانیشیان زۆر لەوە زیاترن كە لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە چەند خاڵێكی جیاوازییەكانیان دەكەین.
جیاوازییەكانی نێوان بەیت و قەسیدە
دەكرێ گرنگترین و بنەماییترین جیاوازیی نێوان بەیتە فۆلكلۆرییەكان و قەسیدە لە كێش و سەروایاندا دەسنیشان بكەین. قەسیدە لەسەرەتاوە هەتا كۆتایی لە سەر یەك كێشی دیاریكراو دەڕوات. میسرەعەكانی قەسیدە لە دەستپێكەوە هەتا كۆتایی لەسەر یەك كێش دەڕۆن، بەڵام كێشی بەیتەكان كێشی خۆماڵییە. كێشی بڕگەییە و میسرەعەكانی كورت و درێژن. بۆ وێنە:
“ئەوە كیژ دەرێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ
ئەوەت وەسیەت بێ لە سەر دەستی من
پەڕەوە لە چۆمی عوودێ لە دەریای عومانێ
ئەسپێكەخۆت باژوێ لە كەناری دەسواران
بریا سوار ئەمن خەبەری تۆم بۆ هاتبا كوژرابایەی
ئەوە درابایە بەر وەودای شیر و خەنجەر و قەناران
نەوەك ئەتۆ هەڵاتبای و سەرێ كەحێلێ خۆت وەرگێڕابا
لە بەر هەزار و پێنج سەد سواران چونكە ئەمنت خەجاڵەت دەكرد
لە كن شەدەشل و شل‌ومل و چاوبەكل و ناسك و نازداران”
وەك دەبینین هەر دێڕەی بڕگەكانی لە چاو بڕگەی دێڕەكەی دیكە كورتتر یان درێژترە. ئەگەر قەسیدە پشت بە كێشی عەرووزی دەبەستێت، ئەوا بەیتە فۆلكلۆرییەكان پشت بە كێشی خۆماڵی و لە ڕاستیدا مۆسیقای ناوەوە دەبەستن و لەوەیاندا لەگەڵ شێعری نوێدا لێك دەچن. قادر فەتاحی قازی لە وتاری “مەنزوومەی كوردیی لاس و خەزاڵ” كە زانكۆی تەورێز ساڵی 2000 بۆی چاپ كردووە لە بارەی بەندەكانی بەیت دەڵێ: بەندەكان (میسرەعەكان)ی بەیت چەند دێڕی هاوسەروان و بە گشتی دوو جۆرن. جۆری یەكەم ئەو بەندانەن كە دێڕەكانیان كورتن و هەر دێڕەی لە دە بڕگە تێناپەڕێنێ. جۆری دووهەم ئەو بەندانەن كە دێڕەكانیان درێژن و لەوانەیە دێڕێك، هەتا بیست و دوو بڕگەش درێژ بێتەوە.
وەك دەبینین لەو نموونەیەی سەرەوەدا كە لە دەقی بەیتەكەی سوارۆ وەرمان‌گرتووە، هەركامە و لە ڕووی بڕگەوە لێك جیاوازن. بۆ نموونە:
ئەوە كیژ دەرێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ (15 بڕگەیە)
ئەوەت وەسیەت بێ لەسەر دەستی من (10 بڕگەیە)
پەڕەوە لە چۆمی عوودێ لە دەریای عومانێ (14 بڕگە)
درێژەی هەیە
***
