شرۆڤەی مێژووی ئەدەبی کوردی بەبێ ئاوڕدانەوە لە بزووتنەوە فەرهەنگی و ئایینییەکانی زاگرۆس، ئوستوورە، حیکایەت، فۆلکلۆر و ئەدەبی زارەکی لە کرماشان و ئیلام، شرۆڤەیەکی تێر و تەسەل نییە.
ئەدەبی ئایینی یارسان دەبێتە بەشێکی گەورە لە ئەدەبیاتی گۆرانی. ئەم ئەدەبیاتە لە سەدەی حەوت و هەشتی کۆچی بە شێوەی زارەکی لە ئایینی یاریدا پارێزراوە و دواتر لە کتێبی وەک: “سەرەنجام” کۆکراونەتەوە و لە چاپ دراون. ئەڵبەت بەشێک لە کەڵامەکانی یارسان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوار و پێنجی کۆچی. ئاخرین دەورەی ئەدەبیی ئایینی یارسانیش دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دوانزدە کە بەشێک لە کەڵامەکانی ئەو دەورانە لە کتێبێکدا بە ناوی “زەبووری حەقیقەت” کۆکراونەتەوە. جێگای ئاماژەیە کەڵامەکانی “سەرەنجام” و “زەبووری حەقیقەت” لە لایەن نووسەر و توێژەری یارسانی تەیب تاهیری کۆکراونەتەوە و لە چاپ دراون. هەروەها بەشێکی زۆر لە کەڵامەکانی یارسان لە لایەن نووسەر سەید محەمەد حوسەینی لە ژێر ناوی “دیوانە گەورە” کۆکراونەتەوە و شرۆڤە و شیکردنەوەیان بۆ کراوە.
بۆ تێگەیشتن و شارەزابوون لە ئەدەبی ئایینی یارسان، زۆر گرنگە بە وردی خوێندنەوە بۆ کەڵامەکانی ئەم ئایینە بکرێ. هەروەها پێویست بەوە دەکا شانامەی کوردی و بە گشتی ئەدەبی زارەکیی ناوچەکانی کرماشان و ئیلام تاوتوێ بکرێ. ڕەمز و ڕاز و هێمای نێو ئوستوورە ئایینی و فەرهەنگییەکانی کرماشان و ئیلام دەتوانێ داب‌ونەریتی کۆنی کورد و پێشینەی ئەدەبی کوردیمان بۆ ڕوون بکاتەوە. لە هەناوی ئەدەبی زارەکیدا تۆ دەتوانی لەگەڵ قارەمانە ئەفسانەییەکان ئاشنا بی و ڕۆڵ و تایبەتمەندییە بەرچاوەکانیان بکەیتە هەوێنی ئەدەبیاتی هاوچەرخی کوردی. سەرچاوەی هەرە کۆنی ئەدەب و زمان لە مەڵبەندی فرەڕەنگیی زاگرۆس لە نێو دڵی ئایین و ئایینزاکانن کە یەک لەوان ئایینی یاری و کەڵامەکانی سەرەنجامە. پێشەواکانی یارسان هەموو یاساوڕێسای ئایینەکەیان لەژێر ناوی کەڵام و بە شێوەی هەڵبەستی بڕگەیی خستۆتە ڕوو کە هەتا ئێستە ئەو کەڵامانە لە لای باوەڕمەندانی یارسان پارێزراون. کەڵامەکانی یاری گەلێک جار لە بواری مێژوویی، فەلسەفی، عیرفانی، ئایینی و ئوستوورەیییەوە شرۆڤەیان بۆ کراوە، بەڵام تا ئێستا لە بارەی پێگەی ئەدەبیی کەڵامەکانی سەرەنجام کارێکی ئەوتۆ نەکراوە. بۆ ناسین و ئاشنابوون لەگەڵ ئوستوورەکانی ئایینی یاری، دەبێ شرۆڤە و شیکاری بۆ پێگەی ئەدەبیی کەڵامەکانی سەرەنجام بکرێ. زۆرن ئەو کەسانەی کە لە ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان لە کۆکردنەوە و شرۆڤەی کەڵامەکانی ئایینی یاری جێگا دەستیان دیارە، بەڵام “سەید محەمەد حوسەینی” و “تەیب تاهیری” دوو لە نووسەرانی هەرە دیاری کۆمەڵگەی یارسانن کە زۆرترین کاریان لە سەر کەڵامەکانی ئایینی یاری کردوە. بەرهەمەکانی ئەو دوو نووسەرە ئەوڕۆ تا ڕادەیەکی باش بوونەتە سەرچاوەی دەوڵەمەند و جێی باوەڕ بۆ هەموو ئەو کەسانەی کە دەیانەوێ لە بارەی ئایینی یاری توێژینەوە بکەن.
ئەدەبی کلاسیکی کوردی لە کرماشان و ئیلام:
ئەدەبی کوردیی باشووری خۆرهەڵاتی کورستان یان کوردیی خواروو لە چاو ئەدەبی گۆرانی زۆر کۆن نییە. دەقی ئەدەبی بە زاراوەی کوردیی خواروو دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدەیەمی زایینی و زۆرتر بە هەڵبەستەکانی هەردووک هەڵبەستوانی ناسراوی ناوچەکە “شاکە و خان مەنسوور” دەست پێ‌دەکا. زاراوەی کوردیی خواروو هەلی ئەوەی بۆ نەڕەخساوە ببێ بە زمانی بزووتنەوەیەکی بەرین و گشتگیری ئەدەبی و ئەم زاراوەیە لە دوای سەد و پەنجا ساڵ بێدەنگی، جارێکی دیکە سەری هەڵ‌داوەتەوە.
شاکە و خان مەنسوور، دوو شاعیری هاوڕێی یەکتر بوون. شێعری ئەو دوو شاعیرە بەدەر لە لایەنی ڕەوانبێژی و جوانناسی، هەڵگری بایەخی دیرۆکی و فەرهەنگیی ناوچەکە بوون.
لە قۆناغی ئەدەبی کلاسیکدا کرماشان و ئیلام خاوەنی پێگەیەکی تایبەتن. ئەدەبی زارەکی و ڕیالیزمی لەو ناوچانە بوونەتە هەوێنی ئەدەبیاتی مۆدێڕن و هاوچەرخی شاعیران و نووسەرانی ئەوڕۆی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان. گرنگیی ئەم شێوە لە ڕێبازی ئەدەبی کوردی، لەوەدایە کە ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە سەر فەرهەنگی نەتەوەیی. ئەدەبیاتی ڕیالستیی کرماشان هەڵگری فەرهەنگی ژیان و حیکایەتی نەوەکانی ڕابردوون کە ڕەنگە زەحمەت بێت بۆ ئەدیبێکی کورد بە بێ شارەزایی و ئاشنایەتی لەگەڵ ئەو جۆرە لە فەرهەنگی ژیان، شاکارێکی جوان و بەپێزی ئەدەبی پێشکەش بکا.
لە نێو ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیی ناوچەکانی کرماشان و ئیلامدا، بەیت و هەڵبەستی کەسانێک لە وێنەی “ئەڵماس خان کەنوولەیی، شاکە و خان مەنسوور و مەلا پەریشان دینەوەری، سەی یاقوو مایەشتی و غوڵامڕەزا ئەرکەوازی” ئێستاش لە لای خوێنەرانی کورد خاوەنی پێگەی تایبەتن.
لە دوای ئەو بەشە لە شاعیرانی ئەدەبی کلاسیک بەرهەمی هەردووک شاعیری بەناوودەنگی کرماشان “شامی کرماشانی و پەرتەو کرماشانی” فەزایەکی تازەیان لە بزاڤی ئەدەبیی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان هێنایە کایە کە هەتا ئێستا بەردەنگ و خوێنەری هەڵبەستەکانیان زۆرن. هەردووک شاعیر لە ئەو پەڕی ڕەوانبێژی و هەست ناسکیدا هەڵبەستیان وەک خواستێکی دەروونی پێشکەش بە کۆمەڵگە کردوە. ئەوان هەروەها توانیان جێگای شیاوی شیعری کوردی لە زێدی خۆیان دەسنیشان بکەن.
لە شیعرەکانی “شامی”دا دەرد و ڕەنج و نایەکسانییەکانی نێو کۆمەڵگە بە جوانی وێنا کراوە. شامی بە زمانی سادە باس لە هەژاری و دەستەنگیی چینی بێبەشی کۆمەڵگە دەکا. “پەرتەو کرماشانی”ش بە شێعری “ئەرمەنی” تەکنیک و داڕشتنێکی تازەی لە شیعری کوردیدا بەکار هێنا کە هەتا ئێستاش ئەو شێوە لە شێعری پەرتەو خوێنەری خۆی هەیە. بە تایبەت غەزەلە کوردییەکانی زۆرتر بوونەتە جێگای سەرنجی خوێنەرانی کورد.
ئەدەبی هاوچەرخی کورد لە کرماشان و ئیلام
شیعری هاوچەرخی کوردی لە کرماشان و ئیلام لە ڕووی فۆڕم و ساختارەوە دابەش دەکرێ بە سەر دوو بەشی هاوچەرخ و نوێدا. لە شێعری هاوچەرخی کوردیی خواروو شاعیران لەژێر کاریگەریی ئەدەبی کلاسیکدا شێعریان نووسیوە، بەڵام شیعری نوێی کوردیی خواروو خاوەنی شێواز و فۆرمی شیعری ئازادە.
لە دەیەی حەفتای هەتاویدا شاعیران و نووسەرانی کورد لە کرماشان و ئیلام بۆ گەشەپێدانی زمان و ئەدەبیاتی کوردی تەنیا پشتیان بە بەرهەمە شیعرییەکانی شامی و پەرتەو نەبەست، بەڵکوو بزاڤێکی ئەدەبیی بەرفراوانیان دەست پێکردوە، کە ئەو بزاڤە هەتا ئێستا لە گەشەکردن و پەرەسەن‌دایە. شاعیران و نووسەرانی قۆناغی ئەدەبیی نوێ لە سەر بنەمای ئەدەبی فۆلکلۆر و ئەدەبیاتی جیهانی دەنووسن و بەرهەمە ئەدەبییەکانی خۆیان چاپ و بڵاو دەکەنەوە. لە شاعیرانی بزاڤی ئەدەبیی ئەوڕۆی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان دەتوانین بە کەسانێکی وەک “فەرھاد عەزیزی، سەعید عبادەتیان، عەلی ئوڵفەتی، عەلی فەیلی، زاھر سارایی، جەلیل ئاھەنگەرنژاد، ڕەزا مەوزوونی، عەلیڕەزا خانی، عەلی حاتەمی، ناھید محەمەدی، مەسعوود قەنبەری، سیامەک نەجەفی، عەلیڕەزا یەعقووبی، فەرھاد شامرادیان، بێهرۆز یاسمی، چەنگیز ئقباڵی، شێردڵ ئێڵپووڕ، کەیومەرس بەڵەدە، لەک ئەمیر، کاوە خوسرەوی،تورەج ئەسپەری، ئەبووزەر کوردپووڕ، سۆما ئەمینی، سومەیە مێھری، مەریەم نەجەفی، فەرزاد سەفەرە، ئێحسان نەجەفی، ھومایوون عەباسی، محەمەد مرادی نساری، مەیسەم خورانی، ئومێد زاھری، ئسڵام شاھمرادی، کەرەمڕەزا کەرەمی ڕەزا جەمشیدی، جەمشید وەیسی و…. هتد ئاماژە بکەین.
ئەڵبەت بەدەر لە پرۆسەی شیعر و چیرۆکی مودێڕنی کوردی، کەسانێک وەک “عەباس جەلیلیان، ژیار جەهانفەرد، دوکتۆر فەرهاد عزەدیزادە، عەلیڕەزا کەڵهوڕ و سیامەک نەجەفی” لە بواری لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و کۆکردنەوەی ئەدەبیاتی زارەکی “شەفایی” هەنگاوی باش و بەرچاویان هەڵگرتوە. ئەو کەسانە توانیویانە زۆرێک لە “ئەفسانە”، “پەندی پێشینیان”، “شانامەی کوردی”، “بەیت”، “لایە لایە” و “وشەی کوردی”ـی ناوچەکانی کرماشان و ئیلام کۆبکەنەوە و چاپیان بکەن.
چالاکانی ئەدەبیی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان لە دەستپێک‌دا لە گۆڤار و بڵاوکراوە خوێندکارییەکانی وەک: “ئاویەر”، “سروە” و “ئاوێنە”دا ئەزموونی ئەدەبیی خۆیان تاقی کردەوە. هەر ئەم ئەزموون و تاقیکارییە بوو بە بەردی بناغەی پرۆسەیەکی ئەدەبی کوردی لە کرماشان و ئیلام کە ئەم پرۆسەیە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە پەرەسەندن‌دایە.
پێوەندیی نێوان شاعیر و نووسەرانی کرماشان و ئیلام لەگەڵ ناوەندە ئەدەبییەکانی باشووری کوردستان و ئاشنایەتییان لەگەڵ بەرهەمی ئەدەبیی شاعران و نووسەرانی گەورەی ئەو بەشەی وڵات، پتر بوو بە هۆکاری دڵگەرمیی چالاکانی ئەدەبیی کرماشان و ئیلام. زۆریک لە شاعیرانی کرماشان و ئیلام نایشارنەوە کە کاریگەریی شیعری شاعیرانی ناسراوی باشووری کوردستان، وەک: “شێرکۆ بێکەس″، “عەبدوڵڵا پەشێو” و “لەتیف هەڵمەت” بە سەر کارەکانیانەوە دیارە.
بە تایبەت زۆر گرینگ بوو بۆ چالاکانی ئەدەبی و فەرهەنگیی کرماشان و ئیلام بتوانن لە بەرانبەری سیاسەتی ئاسیمیلاسیۆنی فەرهەنگی و زمانی کوردی لە کرماشان، وەک نووسەری کورد بێنە مەیدانی چالاکیی ئەدەبی و بوونی خۆیان بسەلمێنن. ئەوان ئێستا ئیدی گەیشتوون بەو باوەڕەی کە بە کوردی بنووسن و بەرهەمەکانی خۆیان بە زمانی کوردی چاپ و بڵاو بکەنەوە.
لە پرۆسەی ئەدەبیی دەیەی هەفتا تا ئێستا سەدان بەرهەمی شیعری، چیرۆک، لێکۆڵینەوە و وەرگێڕان چاپ و بڵاو بوونەتەوە. کوردی نووسین و بە کارهێنانی ڕێنووسی ستانداردی کوردی یەکێک لە کارە گرنگ و بەرچاوەکانی ئەو بەشە لە چالاکانی ئەدەبیی کرماشان و ئیلامە. زۆربەیان بەو قەناعەتە گەیشتوون کە دەقێکی کوردی دەبێ بە ڕێنووسی ستانداردی کوردی بنووسرێ، بەڵام بە گشتی هەتا ئێستا بەردەنگی شیعری کوریی باشوور لەگەڵ ڕێنووسی کوردیدا ئاشنا نییە. ئەمە بەو مانایەیە کە زمانی کوردی لە کرماشان بە هۆی ئاسیمیلاسیۆنی فەرهەنگی لەگەڵ کێشەی ڕێنووس بەرەوڕووە و مێژووی کوردی نووسینیش لەم دەڤەرە ئەوەندە بەربڵاو نییە تا خوێنەر و بەردەنگی کورد لەگەڵ ڕێنووسی کوردی ئاشنا بێ. پێشتر زۆربەی بابەتە ئەدەبییەکانی کرماشان و ئیلام بە ڕێنووسی فارسی دەنووسران، کە ئەمە لە بواری دەنگ “ئاوا”وە کێشەی بۆ زمانی کوردی دروست کردبوو؛ لە بەر ئەوەی لە زمانی کوردیدا ئەو شتەی بێژە دەکرێ وەک خۆی دەنووسرێت، بەڵام ئەگەر ویستت دەقێکی کوردی بە ڕێنووسی فارسی بنووسی، وشەکان وەک خۆیان نانووسرێن و دەنگەکان ناتەواو دەبن.
هەر یەک لە “سەعید عبادەتیان و “عەلی ئولفەتی” بەدەر لە ئەزموونی باش و سەرکەوتوویان لە شیعری نەریتی و کلاسیک بە تایبەت غەزەڵ، توانیویانە تا ڕادەیەک بە نووسینی شیعری نوێ و مۆدێڕن ڕوانین و ڕوانگەی بەردەنگی کورد بگۆڕن و لایەنگر بۆ شیعری نوێی کوردی لە باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان پەیدا بکەن. بەڵام هەتا ئێستا پێوەر و خەسڵەتە تازەکانی شیعر بە شێوەی بنەوایی و گشتگیر لای خوێنەری کورد لەو دەڤەرە دەستنیشان نەکراون.
شاعیرانی کرماشان و ئیلام بە دوور لە دیاردەی دەمارگرژی و بە ڕوانینێکی تەواو مرۆڤدۆستییەوە مامەڵە لەگەڵ شیعر دەکەن. ڕەوت و ڕێبازی شیعریی شاعیرانی کرماشان و ئیلام بە شێوەی زەق و بەرچاو ناچێتە چوارچێوەی ئەدەبی بەرگری و نەتەوەیی و هەر ئەم شێوازە لە تێڕوانینیان بۆ دونیای ئەدەب وای کردووە باشتر لەگەڵ بەردەنگ و خوێنەرانی خۆیان پەیوەندی ساز بکەن. هەرچەند ئەگەر بە دیوێکی دیکەدا چاو لە پرۆسەی ئەدەبیی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان بکەین، دەبینین کە لە گەورە شارێکی وەک کرماشان کە سیاسەتی ئاسیمیلاسیۆنی زمانی و فەرهەنگی تێیدا پەیڕەو دەکرێ، نووسین بە زمانی کوردی خۆی لە خۆیدا جوورێکە لە هەوڵدان بۆ بەرجەستەکردن و زیندووڕاگرتنی شوناسی فەرهەنگی و نەتەوەیی.
شاعیرانی کرماشان و ئیلام پێیان‌وایە شیعر دەلاقەیەکی جیاوازە لە دونیا پڕ لە فێڵ و درۆ. شێعر لای ئەوان ئەو دۆخە ئارام و دڵخوازیە کە دەبێتە ئاسمانی سەربەستی لە خەیاڵیاندا، خەیاڵێک کە تاڵی و ژانی کۆمەڵگە لە کایەی زمانی شێعرییان ڕەنگدانەوەی هەیە. پرۆسەی ئەدەبیی دەیەی هەفتا لە کرماشان و ئیلام تەنیا لە ڕووی سۆز و خۆشەویستییەوە مامەڵە لەگەڵ دونیای شیعر ناکا، بەڵکوو بە ڕوانینێکی فەلسەفیانەوە دەڕوانێتە دیاردەکانی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. بە تایبەت ئەم جۆرە ڕوانینە زۆرتر لە شیعرەکانی “سەعید عبادەتیان” و “عەلی ئوڵفەتی”دا ڕەنگدانەوەی هەیە.
ئەنجام:
لە پارێزگاکانی کرماشان و ئیلام، بە هۆی ئاسیمیلاسیۆنی زمانی و فەرهەنگی، شێوەزاری کوردیی خواروو وەک یەکێک لە لقە گرنگەکانی زمانی کوردی نەیتوانی گەشە بکا و هەتا چەند ساڵی دوایی زۆربەی نووسەر و شاعیرانی ئەو دەڤەرانە دەقە ئەدەبییەکانی خۆیان بە زمانی فارسی نووسیوە، بەڵام ئێستا پرۆسەیەکی ئەدەبی لەو ناوچە دەستی پێ کردوە کە ئەم پرۆسەیە دەتوانێ لە داهاتوودا هیوابەخش بێ بۆ دەوڵەمەندیی زیاتری زمانی کوردی بە گشتی و بووژاندنەوەی ئەدەب و فەرهەنگی باشووری خۆرهەڵاتی کوردستان بە تایبەتی.
*سەرچاوەکان لە ئارشیوی ڕۆژنامەدا پارێزراون
سەرچاوەکان:
– مێژووی ئەدەبی کوردی، د. مارف خەزنەدار
– مێژووی وێژەی کوردی، سدیق بۆرەکەیی، سەفی زادە، بەرگی ١ و ٢
– زمان و وێژەی کوردی، دوکتۆر بەختیار سەجادی
– سەرنجام، تەیب تاهیری
– دیوانە گەورە، سەید محەممەد حوسەینی
– لە ئەدەبیات کلاسیک و فۆلکلۆر تا شیعر هاوچەرخ کوردی، ژیار جهانفەرد
– نووڕینێگ وە نێوەڕووک شیعر ژنەیل کورد لە ناوچەی کەڵهوڕ، ئانیسا جەعفەری مێهر
– فەرهەنگی باشوور، ئاکۆ جەلیلیان
– زەڕینە و سیمینە، ئاکۆ جەلیلیان
– ئەفسانەیل وڵات میدیا، ژیار جەهانفەرد
– کوچە باغیها- پەرتەو کرماشانی
– چەپکە گوڵ – شامی کرماشانی
– گۆڤار “ژ” ژمارە ١،٢،٣
– وتووێژی شەریف فەلاح لەگەڵ عەلی ئۆڵفەتی و فەریاد شیری، دوو شاعیری هاوچەرخ
– شاعیرانی عەشق و رەنج و بەڕوو “وتار” – جەلیل ئاهەنگەرنژاد
– ماڵپەڕی بەلووت
– دو دیمانەی تەلەفزیونی بەندە لەگەڵ نووسەرانی کرماشان، ژیار جەهانفەرد و تەیب تاهیری
