وڵاتی ئێرانیش وەک وڵاتانی دیکەی ناوچە لە باری پێکهاتەی کۆمەڵایەتییەوە پێکهاتەیەکی چەند نەتەوەیی و ئاینی هەیەو هەر وەها پێکهاتنی ئه‌م وڵاته نه‌ک وه‌ک زۆرێک له وڵاتانی ده‌ورووبه‌ر که به بێ ئیراده‌ی دانیشتوانی به پێکهاته جۆراوجۆره‌کانییه‌وه ساز کران، به‌ڵام ئه‌م وڵاته زۆریش له سه‌ر بنه‌ما خوێندنه‌وه‌ی پێکهاته جۆراوجۆره‌کانی درووست نه‌بووه‌و لە قوناغێکی مێژوویی دا، واتە لە ساڵی ١٣٠٤ی هه‌تاوی یه‌وه فەرهەنگ، زمان، مێژوو، مەزهەبیی دەسەڵاتی ناوەندیی نەتەوەیەک لە لە لایەن دەسەڵاتەوە بە فەرمی ناسێندراو دەوڵەتی نوێ ئێران پێکهێنرا. واتە سەرەتایەک بۆ دەسپێکی سیاسەتی ئاسمیلە کردنی نەتەوەکانی دیکە لە ئێران.
لە وەها حاڵەتێک دا سیستماتێک نەوەتەیەک دەبێتە، نەوەتەی سەردەست و باقی نەتەوەکانی دیکا ناچار دەکرێن بە ژێر دەستی و چه‌وسانه‌وه
ئه‌وه‌ی له‌م چه‌ند دێره‌دا ئامانجمانه باسی لیوه بکه‌ین و هەڵوێستەی زیاتری لە سەر بکرێ، سیاسەتی کۆمارێی ئیسلامیی ئێرانە لە هەمبەر پرسی نەتەوەیی لەو وڵاتە.
گەورەترین کەلێن لە کۆمەلگای ئێرانی ئه‌مڕۆدا، پرسی نەتەوە بندەستەکانی ئەو وڵاتەیە کە نزیک بە یەک سەدەیە بە شێوەی سیستماتیک لە لایەن حکوومەتە ناوەندیەکانی ئێرانەوە حاشای لێ ده‌کرێ.
کاتێک که لە سیسته‌میکی ده‌سه‌ڵاتداری دا حاشا لە بوونی نەتەوەکانی دیکە دەکرێ، ئاساییە کە راگەیاندنی حکوومەتیش لە به‌ره‌و پێشبردنی ئه‌م سیاسه‌ته‌دا رۆڵ ده‌گێڕێ، بە تایبەت لە بواری فەرهەنگی یەوە.
یەکێک لە پێکهاتەکانی کۆمەڵگای ئێران، نەتەوەی تورکه، نەته‌وەی تورکی ئازەری کە هەم حەشیمەتیان زۆره و هەمیش یەکێک لە جەمسەرە بەهێزەکانی لایەنی ئابوورن لە ئێراندا، بۆ دەسەڵاتی کۆماریی ئیسلامی گرینگە کە هزر و کلتووری سیاسیی بەستراوە بوون بە ناوەند لە نێو ئازەریەکان بکاتە گۆتاری زاڵ.
بەڵام جۆغرافیای ناوچە تورک نشینەکان بە جۆرێکە کە دەسەڵاتی ناوەندی ئێران لە بردنە سەری سیاسەتی ئاسمیلاسیۆنی خۆی سەرکەوتوو نەبێ، یان گۆتاری سیاسی خۆی نەتوانێ بکا بە “ئەمری واقع” لەو ناوچانه‌دا، چۆنکە بەشیک له ئازەریەکانی ئێران لەگەڵ دوو وڵاتی کۆماریی ئازەربایجان و تورکیە دراوسێن و راگەیاندنی ئەو دوو وڵاتەش کاریگەرییان لە سەر پرسی ئازەریەکان بووە.
زۆر ئاشکرایە کە راگەیاندنی کۆماریی ئیسلامی لە راستای سیاسەتی ئەو رێژیمە پلان و پیلانێ بۆ پرسی نەتەوەکانی ئێران هەیە، واتە خاوەن گۆتارێکی ئێرانی بوون و مەزهەبی فەرمی حکوومەتە که زۆر جار له ده‌روازه‌ی به‌چووک زانین و ته‌عقیرکردنی نه‌ته‌وه‌کانه‌وه هه‌وڵی په‌ره‌پێدان به دیارده‌ی “باوه‌ڕبه‌خۆنه‌بوون”ی له نێو نه‌ته‌وه‌کان دا داوه.
له‌م ساڵانه‌ی دوایی دا نه‌ته‌وه‌ی تورک له ئێران هه‌وڵی په‌ره‌پێدان به بزووتنه‌وه‌ی شوناسخوازانه‌ی خۆی داوه‌و به شیوه‌یه‌کی به‌رچاو شعووری نه‌ته‌وه‌یی له نێو گه‌لی تورکی ئازه‌ری دا په‌ره‌ی ئه‌ستاندووه. که ده‌کرێ باسی کۆمه‌ڵه هۆکارێک له‌م پێوه‌ندییه‌دا بکرێ که به‌رچاوترینیان، هه‌ر وه‌ک چاودێرانی خودی پرسی نه‌ته‌وه‌یی ئازه‌ری باسی لێوه ده‌که‌ن، کاریگه‌ریی راگه‌یاندنی دوو ده‌وڵه‌تی تورکیه‌و ئازه‌ربایجانه له سه‌ر هۆڤییه‌تی فه‌رهه‌نگی و نه‌ته‌وه‌یی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه له ئێران و هه‌روه‌ها کاریگه‌ریی راگه‌یاندنی کۆماری ئیسلامیی ئێران، هه‌ڵبه‌ت به دیوی مه‌نفییه‌که‌ی دا که به‌رده‌وام هه‌وڵی نادیده‌گرتن و ته‌حقیر کردنی ئه‌م نه‌ته‌وه‌ی داوه.
ئەو دوو راگەیاندنە واتە راگەیاندنی کۆماریی ئیسلامی و راگەیاندنی تورک زمانی وڵاتانی دراوسێ، دوو سیاسەتی دژ بە یەکیان هەیە به نیسبەت پرسی تورکی ئازەری لە ئیران.
لە راگەیاندنەکانی کۆماری ئسلامیی ئێراندا تا ئێستا چەند جار بێ رێزی بە نەتەوەی تورک بە تایبەت لە باری فەرهەنگیەوە کراوە، کە لە لایەن بەشێکی زۆر لە کۆمەلگای ئازەری زمانی ئێرانەوە ناڕەزایەتی لێ کەوتووتەوە. دوایین بێ رێزی کردن له راگەیەنەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران به تورکه‌کان، بەرنامەیەکی تایبەت بە مندالان بوو به ناوی “فتیله” کە لە شەبەکەی ٢ی ئێران بڵاوکرایه‌وە، کە ناڕەزایەتی تۆندی لە چەندی شاری وەک تەورێز، زەنجان و ورمێ لێ کەوتەوە و چەند کەس لە خۆپێشاندەران لە لایەن هێزە ئەمنیەتیەکانی رێژیمەوە بریندار کران و بڵاوبوونەوەی ئەو بەرنامەیەش راگیرا.
ئەگەر پێناسەی بزافی نەتەوەیی بکرێ یەکەم هێمای ئەو بزافە “دێموکرات بوون”یەتی، واتە که‌رامەتی مرۆڤ دەکرێتە بنەمای شکڵ و فۆڕمی ئەو بزووتنەوەیە، لە وەها حاڵەتێک ئەو بزاڤە نەتەوەییە بە دوور دەبێ لە روانگەی راسیسم یان نژاد پەرەستی.
بزاڤی نەتەوەی لە ئازەربایجان بە تایبەت چینی خوێندەواری ئەو نەتەویە دەبی هەوڵ بدەن دروشمەکانیان لە چوار چێوەی ویست و داخوازی تورکی ئازەری لە ئێران دا بێته گۆڕێ و به پێی پتانسێلی واقعی کۆمه‌ڵگاکه کاناڵیزه‌ی داخوازییه‌کان بکرێ.
تا ئێستا چەندین جار هزری پان تورکیسم لە ناو ئازەریەکان رووی هێرشەکانیان کردووتە بزاڤی کوردستان، کەچی بزاڤی کوردستان ، بزاڤێکی مۆدێڕن وسەردەمیانەو لە سەر ئەو باوەڕەیە کە ئازەریەکانیش وەک کورد لە هەموو مافێکی سیاسی و نەتەوەیی بێ بەشن و دوژمنی هاوبەشیان دەسەلاتی تارانە، نە نەتەوەیەکی دیکە.
هزر و هەڵوێستی سیاسی بژاردەو رێکخراوەکانی نەتەوەی باڵادەست بە داخەوە بە چەپ و راست و ئایینیانەوە بە نێسبەت پرسی نەتەوەیی لە ئێران تا ئێستاشی لەگەڵ دا بێت، هزر و هەڵوێستێکی لۆژیکی نەبووە، به‌ڵکوو حاشاکردن له راستییه‌کان و نادیده گرتنی داخوازیی نه‌ته‌وه‌کان بۆته به‌شیک له غرووری بێ جێیان و هه‌ر له سه‌ر ئه‌م خۆ به‌زلزانییه هه‌ولی ته‌حقیرو تواندنه‌وه‌ی شوناسی نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌یان داوه.
بریاڕ و خوێندنەوەی مه‌نتقی و سیاسی بۆ ئەو هزر و هەڵوێستە ئەوەیە کە راستییەکانی کۆمەلگای ئێران قبووڵ بکەن، چۆنکە ئه‌وه ته‌نیا خوێندنه‌وه‌ی جۆراوجۆرییه‌کان و داننان به پێکهاته جۆراوجۆره‌کانی ئێرانه که ده‌توانێ “یه‌کپارچه‌یی ئه‌م وڵاته” که ترسی ئه‌ساسی نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌تی باڵاده‌سته، له ده‌یان سناریۆی ناررون بپارێزێ!!
