[کورد لە ئێران بە نەتەوەیەکی مافخواز دەناسرێ، هەر ئەو مافخوازبوونە و سووربوون له خه‌بات دەرخەری ئەوەیە کە مافەکانی بەبەردەوامی پێشێل کراون و نەهاتوونەتە دی. کورد وەک پێکهاتەیەک لە ئێران لە چاخی نوێشدا پتر لە دەیان ساڵە بۆ گەیشتن بە مافە نەتەوەیی و مەدەنییەکانی خەبات دەکا، بەڵام زۆربەی زۆری ئەو مافانە بەهۆی سیاسه‌تی سەرکوت و زەبروزەنگی حوکمەتە دیکتاتۆرەکان وەدی نەهاتوون و پێخوست کراون؛ بەڵام پێ بەپێی ئەوەش خەڵکی کورد کۆڵی نەداوە و ڕازی بەو قەدەرە نەبووە و لەسەر خەباتی مافخوازیی خۆی بەردەوام بووە. پرسی مافی مرۆڤ و سیاسەتکردن لەسەر ئەو بابەتە بۆ گرینگە؟ حیزبەکان چۆن لەسەر ئەو بابەتە سیاسەت دەەن؟ دوایین هەڵسەنگاندنەکان بۆ ڕەهەندە جۆراوجۆرەکانی پێشێلکرانی مافی مرۆڤ لە کوردستان چین.
«کوردستان» ئەو بابەتەی لەگەڵ عەلی بداغی، بەرپرسی ناوەندی مافی مرۆڤ بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان تاوتوێ کردوە:]
با بە پێناسەیەکی ناوەندی مافی مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەست پێبکەین. ئەو ناوەندە کەی دامەزراوە و کارەکانی چین؟
ناوه‌ندی مافی مرۆڤ بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان، دامه‌زراوه‌یه‌کی تایبه‌ت به چالاکی له به‌ستێنی مافی مرۆڤه که له‌لایه‌ن کۆمه‌ڵێک چالاکی سیاسی و چالاکانی بواری مافه‌کانی مرۆڤ له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان به‌ڕێوه ده‌برێ.
ئه‌و دامه‌زراوه‌یه به سه‌رنجدان به پێشێلکردنی سیستماتیکی مافی مرۆڤ لە کوردستانی ئێران هەوڵ دەدا تریبوونی لەقاودانی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە کوردستان و هەروەها سەکۆی فێرکردنی بنەماکانی مافی مرۆڤ و پەرەپێدانی کلتووری مافی مرۆڤ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بێ. بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاری، هەڵوێست لە بەرامبەر ڕووداوەکان، دانەوەی ڕاپۆرت بە ناوەندە جیهانییەکانی داکۆکی لە مافی مرۆڤ و ئۆڕگانە نێونەتەوەییەکان، بڵاوکردنەوەی وتار، وتووێژ و ئامادەکردنی ڕاپۆرت لە پێوەندی لەگەڵ بارودۆخی چالاکان و زیندانیانی سیاسی و مەدەنی، منداڵان، ژنان، کرێکاران و هتد بەشێکی دیکە لە چالاکی و پڕۆژە کارییەکانی ئێمە پێک دێنن.
ئێوە کادرێکی ڕێبەریی حیزبی دێموکراتن و بەو پێیە ئەو ناوەندە دەبێ لە حیزبی دێموکرات نیزیک بێ. حیزبی دێموکرات چۆن دەڕوانێتە پرسی مافی مرۆڤ و چۆنی سیاسەت لەسەر دەکا؟
ئه‌مڕۆکه پرسی مافی مرۆڤ وه‌ک یه‌کێک له پارامێتره‌کان له سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تیدا ده‌وری کاریگه‌ر ده‌بینێ و ته‌نانه‌ت ده‌بینین که له هه‌ندێ حاڵه‌تدا پێشێلکردنی مافی مرۆڤ له له‌لایه‌ن حکوومه‌ته دیکتاتۆره‌کانه‌وه کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییشی بۆ ده‌خاله‌تی ئینسانی هان داوه.
کۆماری ئیسلامیی ئێران هه‌ر له سه‌ره‌تای دامه‌زرانییه‌وه تا ئێستا به شێوه‌ی سیستماتیک مافی خه‌ڵکی ئێران و به تایبه‌ت مافی نه‌ته‌وه‌کانی ئێران و یه‌ک له‌وان نه‌ته‌وه‌ی کوردی پێشێل کردوه و ئه‌و پێشێلکردنانه له هه‌موو بواره و به‌ستینه سیاسی، مه‌ده‌نی، کۆمه‌ڵایه‌تی، فه‌رهه‌نگی و ئابووری و ئایینیدا به‌رهه‌ست و زه‌ق و به‌رچاون.
له لایه‌کی دیکه‌وه له‌مێژ ساڵه که گوتار و یه‌کێک له په‌یامه سه‌ره‌کییه‌کانی ئۆپۆزیسیۆنی کۆماری ئیسلامی، به تایبه‌ت حیزبی دێموکڕاتی کوردستان بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی ئه‌وه‌یه که کێشه‌کانی خۆیان له گه‌ڵ کۆماری ئیسلامی ته‌نیا له خانه‌ی سیاسه‌تی ده‌ره‌کی و هه‌وڵه‌کانی رێژیم بۆ ده‌سڕاگه‌یشتن به چه‌کی ئه‌تومی و قه‌یران خوڵقێنیه‌کانی له ناوچه‌دا قه‌تیس نه‌که‌نه‌وه، چونکه گرینگتر له‌و بابه‌ته پێشێلکردنی مافی مرۆڤه که به شێوه‌ی ڕه‌ها و سیستماتیک و دوور له ره‌خنه‌ی جیدیی کۆمه‌ڵگای جیهانی پیاده ده‌کرێ.
حیزبی دێموکراتی کوردستان یه‌کێک له‌و لایه‌نانه‌ی ئۆپۆزیسیۆنی کۆماری ئیسلامییه که له هه‌موو ئه‌و هه‌ل و تریبوون و ده‌رفه‌تانه‌ی ده‌ستی ده‌که‌وێ، بۆ له‌قاودانی پێشێلکاریی مافی مرۆڤ له ئێران هه‌وڵی داوه. دامەزراندنی «ناوه‌ندی مافی مرۆڤ بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان»یش بۆ ئەو ئامانجە بووە هەتا بە شێوەیەکی سیستماتیک و بەبەرنامە بۆ ئەو مەبەستە تێکۆشانی هەبێ.
ئێوه چه‌ند ڕۆژ پێش ئێستا ڕاپۆرتی وه‌رزی به‌هاری ناوه‌نده‌که‌تان بڵاوکرده‌وه که دێکۆمینتێک بوو له‌سه‌ر حاڵه‌ته‌کانی پێشێلکرانی مافی مرۆڤ له سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه تا ئێستا. ده‌کرێ هه‌ندێ ورده‌کاریی ئه‌و ڕاپۆرت و دێکۆمینته‌مان بۆ باس بکه‌ن؟
پێش هەموو شتێک دەبێ بڵێم کە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان سیستماتیکە. لە ماوەی 40 ساڵی ڕابردوودا مافی خەڵکی کوردستان، چ مافە سیاسی و مەدەنییەکانیان، چ مافە کولتوورییەکانیان، چ مافە نەتەوەیی و چ مافە ژینگەیی و زمانی و بە گشتی لە هەموو ڕەهەندەکانەوە مافی کورد لە ئێران پێشێل دەکرێ. ئەو پێشێلکارییە هەم سیستماتیکە و هەم ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. لە ڕێگری لە خوێندن بە زمانی دایک، بە زمانی زگماکەوە بگرە هەتا دەگاتە پەراوێزخرانی کوردستان لە گەشە و پەرەسەندن، لە بەشداری پێنەکردنیان، لە بێبەشکردنیان لە ئیدارەکردنی شار و ناوچەکانی خۆیان ڕا بگرە هەتا دەگاتە بەتاڵانبردنی سەرچاوە سروشتییەکانیان کە لە ئێستادا ڕەنگبێ گرینگترینی ئەوانە بەتاڵانبردنی «ئاوی» کوردستان بێ. لە ئاگردانی دارستانەکانی ڕابرە هەتا دەگاتە بەرگرتن بە چالاکی و جموجۆڵە فەرهەنگییەکان. جا ئەوەی ئێمە لە ڕاپۆرتەکانی ناوەندەکەماندا بە دێکۆمێنتی دەکەین پتر لایەنی زبری پێشێلکردنی مافی مرۆڤە لە کوردستان بەهۆی دەزگای قەزایی و دامودەزگا سیاسی و ئەمنیەتییەکانی کۆماری ئیسلامییە.
نوێترین ڕاپۆرتی ئێمە دەڵێ کە لە ماوەی سێ مانگی به‌هاری ئه‌مساڵیشدا سه‌دان حاڵه‌تی پێشێلکرانی مافی مرۆڤ تۆمار کراوه که لە چەند بەشی کۆڵبەرکوژی، ڕەشبگیر و گرتنەکان، تەقینەوەی مین، ئێعدام، خۆکوژی و ڕووداوەکانی کاردا پۆلێن کراون.
ئه‌من چاوم به ورده‌کاریی ڕاپۆرته‌که که‌وتووه و ئەوەی بەدیم کرد ژمارەی زۆری گرتنەکان و حوکمدانەکان لە کوردستان بوو؟ ئایا ئەوە هۆکارێکی تایبەتیی هەیە؟
بەڵێ هەر چاوخشاندنێکی کورت به‌و ڕاپۆرته و ڕۆژانە بەدواداچوون بۆ دەنگ و باس و مانشێتی هه‌واڵه‌کان پێمان ده‌ڵێ که‌شی سیاسی له کوردستان له چاو ناوچەکانی دیکەی ئێران ناوچه‌یه‌کی جیاوازە. لەو بەشە لە ئێران کارکردی ده‌زگای قه‌زایی و ناوه‌نده ئه‌منیه‌تییه‌کان زۆر جیاوازه و بە گشتی تێچووی چالاکیی سیاسی له کوردستان یەکجار لەسەرێیە.
وەک بۆ خۆت باست کرد هەر له بابه‌ت به‌ندکرانی چالاکه سیاسی و مه‌ده‌نییه‌کانیدا زۆرترین که‌سیان له به‌ندیخانه‌کان په‌ستاوتوه. باسەکە ئەوەیە کە ڕۆژنامه‌نووس و چالاکی کرێکاری و هه‌ڵسووره مه‌ده‌نییه‌کان له کوردستان نه‌ک له‌سه‌ر که‌یسێکی سینفی؛ به‌ڵکوو به تۆمه‌تی ئه‌منیه‌تی ده‌گیرێن و؛ به‌ندکراوه سیاسییه‌کانیش قورسترین حوکمیان له ده‌زگای قه‌زاییدا به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێ که زۆربه‌ی جاران دوورخرانه‌وه بۆ شار و ناوچه هه‌ره دووره‌کان له کوردستان وه‌ک کەرەج و زاهیدان و مینابی له‌گه‌ڵه.
ئێمە دەبینین بۆ تاوانی وەک یەک لە ئێران سزای وەک یەک لە کوردستان دیاری ناکرێ و هۆکاری ئەوەش هەر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کوردستان کەیسێکی ئەمنیەتییە بۆ کۆماری ئیسلامی. کوردستان له ڕوانگه‌ی کاربه‌ده‌ستانی کۆماری ئیسلامی سه‌ری ماره‌که‌یه و ده‌بێ پان بکرێته‌وه، بۆیه‌ش ده‌بینین تێچووی چالاکیی سیاسی، مه‌ده‌نی و هه‌ڵسووڕانی کۆمه‌ڵایه‌تی له کوردستان له چاو ناوچه‌کانی دیکه زۆر له‌سه‌رێیه، به‌ڵام با ئەوەش بڵێم کە ئه‌وانه هیچیان کۆڵیان به ڕوحی به‌ربه‌ره‌کانی و تێکۆشان له کوردستان نه‌داوه.
ئەوانه‌ی گیراون بە تاوانی سیاسی به‌ند کراون و حوکم دراون؟
نەخێر هەتا ئێستاش دەزگای قەزایی کۆماری ئیسلامی تاوانی سیاسیی پێناسە نەکردوە و زیندانیانی سیاسیی کورد هەمووی بە تۆمەتی چالاکیی ئەمنیەتی ده‌گیرێن و حوکم ده‌درێن. وەک باسم کرد دوای 40 ساڵ لە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێستاش «تاوانی سیاسی» لەو وڵاتە پێناسە نەکراوە و لە ڕاستیدا ئەوەش دەستی ئاوەڵا کردوە بۆ ئەوەی چی نەیار و دژبەر و رەخنەگر و ئۆپۆزیسیۆن هەیە لەو وڵاتەدا، تاوان «هەوڵدان بە دژی ئەمنیەتی وڵات»یان بدرێته پاڵ و؛ سزای قورسیان لەو سۆنگەیەدا بەسەردا بسه‌پێندرێ. بەمجۆرە کۆماری ئیسلامیی ئێران هەم دژبەران و ڕەخنەگرانی خۆی دەمکوت دەکا و ڕاپێچی سووچی زیندانیان دەکا، هەم بەو پەڕی ڕووهەڵماڵراوی دێ و دەڵێ وڵاتەکەی تاقە یەک زیندانیی سیاسیی نییە!
لە کوردستان ئەو دۆخە بۆ چالاکانی سیاسیی کورد و رەخنەگرانی کۆماری ئیسلامی بە جۆرێکی دیکەیە، واتە تێچووی چالاکیی سیاسی و بەرهەڵستکاری…
لەچاو ناوچەکانی دیکەی ئێران گەلێ قورسترە. وەک پێشتریش ئاماژەم پێدا بۆ کاری وەک یەک، سزای وەک یەک نییە و چالاکی سیاسی هەیە لە کوردستان بە تاوانی! ڕوماڵکردنی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ سزای 11 ساڵ زیندانیی بەسەردا سەپاوە، بەڵام هەر هەمان کار لە تاران سزاکەی 6 مانگ بووە. ئەوە جیا لەوەی لە هەموو ئەو ساڵانەدا کوردستان لە ڕووی سەپاندن و جێبەجێکردنی سزای ئێعدام بە سەر زیندانیانی سیاسیدا پشکی شێری بەرکەوتوە، هەروەها لە ڕووی سەپاندنی سزای زیندانیی درێژماوەی 25 ساڵ زیندان تا زیندانی هەتاهەتایی.
به جۆرێکی دی دێمه‌وه نێو باسه‌که. ده‌پرسم تاوانی سیاسی یانی چی و زیندانیی سیاسی چ فەڕقێکی لەگەڵ زیندانییەکی دیکە هەیە؟
تاوانی سیاسی له ڕوانگه و بۆچوونی جیاوازه‌وه لێک دەدرێتەوە، به‌ڵام له ئاسانترین تێگه‌یشتندا تاوانی سیاسیه بریتییه له هه‌ر جۆره ره‌فتار و کرده‌وه‌یه‌ک که به مه‌به‌ستی ڕه‌خنه‌گرتن له سیستمی به‌ریوه‌به‌ریی وڵات لە دژی حاکمییه‌ت ده‌کرێ و مه‌به‌ستی سه‌ره‌کیش له‌و کرده‌وه و چالاکییه، به ناڕه‌وا نیشاندانی ره‌فتار و بڕیار و رێوشوێنه‌کانی ده‌سه‌ڵات و نیزامی به‌رێوه‌به‌ریی وڵاتە، ئه‌ویش به مه‌به‌ستی گۆڕان.
ئه‌و ڕه‌فتار و کرده‌وانه‌دا له نووسینی وتار و بڵاوکردنه‌وه‌یان له میدیا گشتییه‌کان، کۆڕ و کۆبوونه‌وه پێکهێنان و وه‌رێ خستنی خۆپیشاندان و سمینارگرتندا ده‌رده‌که‌ون و مه‌به‌ستی سه‌ره‌کیی هه‌موو ئه‌و کردارانه‌ش ڕه‌خنه‌گرتن و دژایه‌تیکردنی نیزام و سیستمی به‌رێوه‌به‌ریی وڵاته. هه‌ر به‌و پێیه‌ش جیاوازیی تاوانبارێکی سیاسی له‌گه‌ڵ تاوانبارێکی ئاسایی لێره‌دا ده‌رده‌که‌وێ که تاوانباری سیاسی ئارمانجخوازه و له پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی کۆمه‌ڵگە و وڵاتدا به ئه‌نجامدانی کرده‌وه‌یه‌کی ناقانوونی تاوانبار کراوه، به‌ڵام تاوانبارێکی ئاسایی ته‌نیا له به‌رژه‌وه‌ندیی تاکی خۆیدا ده‌ستی بۆ تاوانێک درێژ کردوه. تاوانباری سیاسی به‌و بیروباوه‌ره‌ی که هه‌یه‌تی خۆی فیدای کۆمه‌ڵگه و به‌رژه‌وه‌ندییه گشتییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی ده‌کا، به‌ڵام تاوانباری ئاسایی به پیچه‌وانه پڕه‌نسیپه‌کانی کۆمه‌ڵگە و به‌رژه‌وه‌ندییه گشتییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی فیدای به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی ده‌کا.
هه‌ر له‌و سۆنگه‌یه‌شه‌وه له زۆربه‌ی وڵاتانی دنیا کۆمه‌ڵه ئیمتیاز و مافێکی تایبه‌ت بۆ زیندانییانی سیاسی له به‌رچاو گیراوه. بۆ وێنه به‌ر له هه‌موو شتێک رێزی تایبه‌تیان لێ ده‌گیرێ و، ویڕای پاراستنی که‌ڕامه‌تیان له گیراو و تاوانباره ئاساییه‌کان جیا ده‌کرێنه‌وه و کۆمه‌ڵه مافێکی تایبه‌ت وه‌ک ده‌ست پێڕاگه‌یشتن به زانیاری و شوێنی راگیرانی ستانداردیان بۆ دابین ده‌کرێ.
به‌ڵام له کۆماری ئیسلامیی ئێراندا راست پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه له گه‌ڵ تاوانبارانی سیاسی هه‌لسوکه‌وت ده‌کرێ. تاوانبارانی سیاسی تۆمه‌تی ئه‌منیه‌تییان ده‌درێته پاڵ و دوای ئه‌شکه‌نجه کرانێکی زۆر، له ژووره تاکه‌که‌سییه‌کانیان ده‌په‌ستێون و له ژێر ناوی ڕیزه ئیدیعایه‌کی لیڵ و نادیاری وه‌ک، هه‌وڵدان بۆ ڕووخاندنی نیزام و دژایه‌تیکردنی خودا سزای قورسی زیندانی درێژ ماوه و ته‌نانه‌ت ئێعدامیان به سه‌ردا ده‌سه‌پیندرێ.
باشە ئەوە کە تاوانی سیاسی لە ئێران کاری پێ ناکرێ چ لە مەوزووعەکە دەگۆڕێ؟
قسەکە ئەوەیە کاتێک لە وڵاتێکدا و لە سیستمی دادی وڵاتێکدا تاوانی سیاسی پێناسه کرا، ئیدی چالاکانی سیاسی ده‌زانن که له به‌رامبه‌ر هه‌رچه‌شنه کرده‌وه‌یه‌کدا چ جۆره سزایه‌ک چاوه‌ڕوانیان ده‌کا و له‌وه‌ش دڵنیان که جیا له قازی که نوێنه‌ر و پارێزه‌ری ده‌سه‌ڵات و حاکمییه‌ته، هه‌یئه‌تی مونسیفه‌یه‌ک هه‌یه که ته‌شخیسی تاوان بوون یا نه‌بوونی کرده‌وه‌که‌ی ئه‌وان ده‌دا و دادگاییکردنه‌که‌شیان به ئاشکرا و له به‌رچاوی میدیاکانه، ئەوە لە هەموو وڵاتە دێموکراتیکەکاندا وایە. به‌ڵام له ئێراندا به هۆی ئه‌وه‌ی که تاوانی سیاسی پیناسه نه‌کراوه، هیچ ڕوون نییه که کرده‌وه یان دژکرده‌وه‌‌یه‌کی سیاسیی چالاکێک به چ پێودانگێک هه‌ڵ ده‌سه‌نگێندرێ و چ جۆره سزایه‌کی بۆ ده‌بڕدرێته‌وه. ئه‌وه‌ش له جێی خۆی که هیچ کام له‌و دادگاییکردنانه‌ی تاوانبارانی سیاسی به ئاشکرا به‌رێوه ناچن و ته‌نانه‌ت پێچه‌وانه‌ی ئه‌سڵی 168ی یاسای بنه‌ڕه‌تیی وڵاتیش هه‌یئه‌تی مونسیفه‌یه‌ک نییه که ته‌شخیسی کرده‌وه‌که‌ی ئه‌و وه‌ک تاوان یان کردارێکی قانوونی بدا و، ئه‌وه ته‌نیا دادوه‌ره که وه‌ک پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ده‌سه‌ڵات چۆنی پێ خۆش بێ به گه‌ز و ربه‌ی خۆی ده‌یپێوێ و حوکمی خۆی ده‌دا.
به‌ڵام بۆ دوای 40 ساڵ تاوانی سیاسی کە لە قانوونی بنەڕەتیی وڵاتدا ئاماژەت پێدراوە پێناسە نەکراوە و لە دەزگای دادی کۆماری ئیسلامیدا کاری پێ ناکرێ بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە که ده‌سه‌لاتبه‌ده‌ستانی سه‌ره‌کیی کۆماری ئیسلامی هه‌ر له جێدا نایانه‌وی که وه‌ها یاسایه‌ک له ئایینی دادڕه‌سیی ئێراندا هه‌بێ، چونکی ئه‌وان نایانه‌وێ که وا پیشان بده‌ن که له نێو نیزامی کۆماری ئیسلامیدا زیندانیی سیاسی هه‌یه و ژماره‌ی ئه‌و زینانییانه‌ش چه‌نده‌ن، چونکی له دنیای ئه‌وڕۆدا ژماره‌ی زیندانییانی سیاسیی له هه‌ر وڵاتێک دا یه‌کێک له پێوه‌ر و پێودانگه‌کانی ئازاد بوون و دێموکراتیک بوون و دادپه‌روه‌ر بوونی حاکمییه‌تی ئه‌و وڵاته‌یه.
بێینە سەر لایەنەکانی دیکەی مافی مرۆڤ کە لە کوردستان پێشێل دەکرێ. مافی مرۆڤ له کوردستان له ڕه‌هه‌نده‌کانی دیکه‌وه چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟
ئەگەر پێناسەی ئێمە بۆ مافەکانی کورد هەر ئەو پێناسەیە بێ کە لە جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤدا هاتوون و 70 ساڵ لە تەمەنیشی ڕادەبرێ، بەداخەوە زۆر لەو مافانە بۆ تاک و کۆمەڵی کورد وەدی نەهاتوون. هەڵبەت وەنەبێ لە ئێران تەنیا کوردستان لە زۆر مافە سروشتی و بنەڕەتییەکانی بێبەش بێ، بەڵکوو وەک دەبینین ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی ئەمڕۆکە بەهۆی ڕەفتارە نەگونجاوەکانی لەگەڵ نۆڕم و بایەخە نێونەتەوەییەکان بە ڕێژیمێکی پێشێلکەری مافی مرۆڤ دەناسرێ. لە ماوەی 40 ساڵ تەمەنی ئەو ڕێژیمەدا بەردەوام له‌لایه‌ن كۆمیسیون و شووڕای مافی مرۆڤی رێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و یه‌كێتیی ئورووپا و ناوه‌ند و ڕێكخراوه جیهانییه بێ‌سنووره‌كانی پارێزه‌ری مافی مرۆڤه مەحکووم کراوە. بەڵام پێشیلكارییه‌كانی مافی مرۆڤ له کوردستان لەلایەن ڕێژیم بەوەڕا جیاوازە کە هەم سیستیماتیك و به به‌رنامه‌و پلان دەکرێ و هەم لە چاو ناوچەکانی دیکەی ئێران زیاترە. هۆکارەکەشی بۆ ڕوانگەی زاڵی ئەمنیەتی بۆ سەر کوردستان دەگەڕێتەوە.
لە حاشاکردن لە هەرچەشنە مافێکی سیاسی و نەتەوەیی، لە ژمارەی زۆری ئیعدام و شاڵاوی گرتن و به‌ندكردنی چالاكانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتووری. لە سه‌ركوتی توندوتیژانه‌ی بزاوته مه‌دەنییه‌كان، لە ڕێگری لە خوێندن بە زمانی دایکی لە پەروەردە و بارهێناندا، لە بەشداری پێنەکردنی کورد لە ئیدارە و بەڕێوەبەریی ناوچەکانی خۆیان، لە لە پەراوێزخستن و لە پەراوێزداڕاگرتنی کوردستان لە ڕەوتی گەشە و ئاوەدانیدا، لە بەتاڵانبردنی سەرچاوە سروشتییەکانی کوردستان وەک کانگاکانی بەردی زێڕ و بەردی بیناسازی، لە بەتاڵانبردنی ئاوی کوردستان و لەوە لەوە و زۆر ڕەهەندی دی لە هەموو بوارەکانی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیدا.
بە گشتی ئەگەر ڕێژیم خۆی لە خۆیدا نادێموکراتیک، سەرکوتگەر و دیکتاتۆڕە، بەڵام کوردستان لە هەموو بوارەکانی ئەو زەبروزەنگ و پێشێلکارییانەدا بەداخەوە پشکی شێری بەر دەکەوێ و لە هەموو ناوچەیەکی دیکەی ئێران خەڵکەکەی پتر مافەکانی پێشێل کراوە.
مافی مرۆڤ چەندە دەتوانێ لە هاوکێشە جیهانییەکاندا بخوێندرێتەوە و شوێنداربێ لە سەر بڕیاری سیاسیی وڵاتان؟
مافی مرۆڤ ئەرزشێک و بایەخێکی نێونەتەوەییە و وڵاتان کەم و زۆر، بەند بە چەندی و چۆنیی دێموکراتیک بوونیان لەبەرچاوی دەگرن. ئێمە لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا پێشتر کۆمیسیۆن و ئێستا شووڕای مافی مرۆڤمان هەیە کە کار بۆ جێخستنی بەهاکانی مافی مرۆڤ و هاندانی دەوڵەتان بۆ ڕەچاوکردنی پڕەنسیپەکانی مافی مرۆڤ دەکا. تەنانەت وردە وردە باسی دەخالەتی مرۆیی خەریکە دەبێتە کارتێک بۆ وڵاتە زلهێزەکان لەسەر یەکلاکردنەوەی قەیرانی سیاسی و مرۆیی وڵاتێک. ئێمە لە بیرمانە ئەوەی ئێستا لە هەرێمی کوردستان هەیە و ئەگەر هەڵە و نالێکییەکانی ساڵی ڕابردوو نەبا دەکرا ئێستا لە قۆناغێکی زۆر شازی سیاسیدا با، بەرهەمی ئەو دەخالەتە مرۆییەیە کە ساڵی 91 و دوابەدوای کۆڕەوە مێژووییەکەی باشووری کوردستان بە دروستکردنی مەداری دژەفڕینی 36 دەرەجە درا. یان وەرگرتنی سەدان هەزار کۆچبەر لە سێ ساڵی ڕابردوودا دوای مردنی «ئایلان» هەر لە سۆنگەی مرۆڤدۆستییەوە بوو.
لە پێوەندی لەگەڵ ئێراندا، دیاریکردنی رێپۆرتێری تایبەت بە ئێران بۆ کاروباری مافی مرۆڤ لە شووڕای مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان لە سۆنگەی گرینگیدانە بەو پرسە لای کۆمەڵگەی جیهانی. خۆ ئەگەر چاوێک بەسەر ئەو ئەو گەمارۆیانەدا بخشێنین کە لەلایەن شوڕای ئەمنیەت، وڵاتی ئەمریکا و وڵاتانی یەکیەتیی ئورووپاوە خراوەتە سەر ئێران، بەشێکی گرینگی لە سۆنگەی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ لە ئێران بووە.
لە زۆر وڵاتانی ئورووپایی و ئەمریکاشدا ڕێکخراو و لۆبیی چالاک هەیە کە کار لەسەر هەڵوێستی دەوڵەتەکانیان دەکەن و ئەو بابەتانەیان بۆ گرینگە. دیارە حاشا لەوەش ناکرێ کە لە هەر حاڵدا و لە گشتییەکی خۆیدا «مافی مرۆڤ»، تابعێکە لە بەرژەوەندیی گشتیی وڵاتان جا لە ڕووی ئابوورییەوە بێ یان ئەمنیەتی، بەڵام ناکرێ بیروڕای گشتیش لەبەرچاو نەگیرێ کەو بەو بابەتە حەسساسە و شوێنکاری لەسەر ئاراستەی سیاسی و هەڵوێستەکانی وڵاتان هەیە.
بێگومان وڵاتانی ئورووپایی به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان له سه‌رووی هه‌موو پرسه‌کانی دیکه داده‌نێن، به‌ڵام هه‌موو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه بیروڕای گشتیی وڵاتانی خۆیان بۆ گرینگه، بۆیه ده‌کرێ حه‌سساسکردنی بیروڕای گشتیی ڕۆژاوا به پێشێلکردنی مافی مرۆڤ له ئێران، وه‌ک به‌ستێنێکی باش بۆ فشارهێنان بۆ ده‌وڵه‌تانی حاکم به‌سه‌ر ئه‌و وڵاتانه‌دا چاوی لێبکرێ. ده‌بێ له‌و بواره‌دا مانۆڕی زۆر له‌سه‌ر تێگه‌یاندنی ئه‌و بیروڕا گشتییه له دۆخی مافی مرۆڤ‌و کردنی به ئه‌هرومی فشار بۆ سه‌ر پێوه‌ندییه‌کانی ئه‌و وڵاتانه له‌گه‌ڵ ئێران بدرێ؛ ئه‌وه‌ش ئه‌رکی ئۆپۆزیسیۆنی کۆماری ئیسلامی، چالاکانی مافی مرۆڤ و ڕۆژنامه‌نووسانه.
ئه‌وه‌ش که چه‌نده ده‌کرێ له‌و بواره‌دا سه‌رکه‌وتن وه‌ده‌ست بێ، ئه‌وه به ڕاده‌ی ئه‌و تێکۆشان و هه‌ڵسووڕانه به‌نده که ده‌بێ له‌و پێناوه‌دا بدرێ، ئه‌گینا کۆماری ئیسلامیی ئێران ئه‌و نیزامه سیاسییه نییه که به پێخۆشبوونی خۆی به‌ره‌و کرانه‌وه بچێ، به‌ڵام ئه‌زموونی فشاری کۆمه‌ڵگەی جیهانی لە ساڵانی ڕابردوو بۆ سه‌ر ئه‌و رێژیمه له‌سه‌ر پرسه ئه‌تومییه‌که‌ی ده‌ری خست که رێژیم چۆن له به‌رانبه‌ر فشاردا پاشه‌کشه ده‌کا و دەست بەر دەداتەوە. بۆیە دەبێ لەو بوارەشدا فشاری زیاتری بخرێتە سەر.
وەک دوا پرسیار، لە پێوەندی لەگەڵ مافی مرۆڤدا، بە دەر لە حوکمەت و حاکمییەت، پێتان وایە کێ چیی دەکەوێتە ئەستۆ؟
وەک بە تێر و تەسەلی باسمان کرد کوردستان ناوه‌ند و شوێنی چڕبوونه‌وه‌ی پێشێلکاریی مافی مرۆڤ له ئێرانه. ره‌وتی ئیعدامه‌کان، گرتنی سه‌ره‌ڕۆیانه و سه‌پاندنی زیندانی درێژخایه‌ن و سه‌رکوتی ئازادییه مه‌ده‌نی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان له کوردستان چه‌ند هینده‌ی ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێرانه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێشێلکاریی سیستماتیکی مافی مرۆڤ له کوردستان زۆر که‌متر له‌وه‌ی که هه‌یه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له میدیاکان و له راپۆرتی ناوه‌ند و ڕێکخراوه‌کانی مافی مرۆڤدا بووه، هۆکاری ئه‌وه‌ش بۆ زیاتر ئه‌منیه‌تی بوونی کوردستان و به داخه‌وه سیاسه‌تی هه‌ڵاواردن و ته‌بعیزی زۆرێک له‌و ناوه‌ند و رێکخراوانه‌ی مافی مرۆڤ ده‌گه‌ڕێته‌وه که چۆن کورده‌کان له ئێراندا به مرۆڤی پله دوو سه‌یر ده‌کرێن، که‌واته پیشێلکاریی مافی مرۆڤی کوردیش هه‌ر ده‌بێ بچێته ئه‌و خانه‌یه‌وه.
ئه‌و نه‌بینین و به‌که‌مگرتن و پشتگوێخستنی پیشێلکاریی مافی مرۆڤ له کوردستان له لایه‌ن ناوه‌نده‌کانی داکۆکیکه‌ری مافی مرۆڤ وای کردوه که تا راده‌یه‌کی زۆر ده‌ستی ناوه‌نده ئه‌منیه‌تی و هێزه چه‌کداره‌کانی کۆماری ئیسلامی بۆ سه‌رکوتی خه‌ڵکی کوردستان ئاوه‌ڵاتر بێ، وەک چۆن دەبینی لە ساڵدا سەدان کۆڵبەر و کاسبکاری کورد سەرەڕۆیانە دەدرێنە بەر دەستڕێژی هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی، بەڵام هیچ کام له‌و تو‌ندوتیژی و پێشێلکاریی مافی مرۆڤی کورد له ئێران ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی ئه‌وتۆی له راگه‌یه‌نه‌کانی غه‌یره کوردییه‌کان و له ڕاپۆرته‌کانی ناوه‌نده‌کانی مافی مرۆڤدا نه‌بوه.
ئه‌وه‌ش ئه‌رکێکی زیاتر ده‌خاته سه‌ر هێز و لایه‌نه سیاسییه کوردستانییه‌کان و، ناوه‌ند و گڕووپ و لایه‌نه سه‌ربه‌خۆکانی پارێزه‌ری مافی مرۆڤ که ئه‌و ده‌رفه‌ته بۆ ده‌رخستنی هه‌موو لایه‌نه شاراوه‌کانی پیشێلکاریی مافی مرۆڤ له کوردستان و تێگه‌یاندنی نوێنه‌رانی تایبه‌تیی شووڕای مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان بقۆزنه‌وه.
قسە ئەوەیە کە ئاماده‌کردن و هاوڕاکردنی بیروڕای گشتیی جیهانی بۆ کاردانه‌وه‌ی خێرا و کاریگه‌ر ده‌بێ ئه‌رکی سه‌ره‌کیی هه‌موو تاکەکانی کورد لە نێوخۆ و هێز و لایه‌نانه سیاسییەکانی کورد بێ. ئه‌و ئه‌رکه‌ش له ڕێگه‌ی مانگرتن و کۆر و کۆبوونه‌وه پێکهێنان و وه‌رێخستنی که‌مپه‌ینی جۆراوجۆر و خۆپیشاندانی به‌رده‌وام و له‌قاوده‌رانه دێته دی.
پێش هەموو شتێک ورده‌کاریی پیشێلکاریی مافی مرۆڤ ده‌بێ به‌رده‌وام بە دێکۆمێنت بکرێن و بڵاو بکرێنەوە. ئه‌وه‌ش ئه‌رکی هه‌موو هێز و لایه‌نه سیاسی و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤه تا به کاری به‌رده‌وام و به دواداچوونی وردی ڕووداوکانی کۆمه‌ڵگەی ئێران و ڕه‌وتی پێشێلکاریی مافی مرۆڤ وا بکه‌ن که بریاره‌کانی یه‌کیه‌تیی ئورووپا و شووڕای مافی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان له سه‌ر کاغه‌ز و وه‌ک شتێکی سه‌مبولیک نه‌مینێته‌وه و ئاڵوگۆڕی جیدی و کارتێکه‌ری له سه‌ر ڕه‌وشی مافی مرۆڤ له ئێراندا لێ بکه‌وێته‌وه.
خەڵکی کوردستان بۆ خۆشیان وەک نیشانیان داوە کە مافخوازن، دەبێ پتر لەو مافخوازییەدا لە سەنگەردابن و لە بەرامبەر پێشێلکردنی مافەکانیاندا بێدەنگ نەبن. تەبیعەتەن ئەوە هەزینەی خۆی هەیە، بەڵام هیچ شتێکیش گرینگتر و بە ئەزشتر لەو مافانە نییە کە پێویستە هەمانبن و بۆ ئەوە دەبێ تێچووی خۆی بۆ بدەین.
لە ژمارەی ٧٢٩ی”کوردستان”دا بڵاو بۆتەوە)
