هەموو ئەو نەتەوانەی مێژوویەكی پڕاوپڕ لە سەركوت و خوێناوییان هەبووە، ئەدەب و وێژە و هونەرەكەیان بەگژ ئەو سەركوت و خوێنەدا كردووە و بەوش هونەری بەرگری سەری هەڵداوە.
عەلی فەتحی، نووسەر و وەرگێڕی كورد پێی وایە: «دەبێ ئەدەبیات لە خزمەت نەتەوەكەی خۆیدا بێ، لەو سەردەمەدا كە ئێمەی كورد شێعری بەرگری دەنووسین، لە ئەدەبیاتی نەتەوەكانی دیکه‌شدا ئاڵوگۆڕ و كێشەكانی كۆمەڵگەی سەردەمی خۆیان ڕەنگ ده‌داتەوە، لە سەردەمی گەشەی چەپ، بیری چەپیش دێتە نێو شێعرەوە و ڕەنگدانەوەی دەبێ لە شێعردا».
ئەدەبی بەرگری چیە و كەی ئەو ئەدەبیاتە گەشەی كرد؟
كاتی خۆی كە لە زانكۆ دەمخوێند، پرسیارێكیان هێنابوو لەبارەی ئەدەبیات لە سەدەكانی ڕابردوودا، پرسیارەكە ئەوە بوو جیاوازیی ئەدەبیاتی ڕابردوو لەگەڵ ئەدەبی ئێستە چیە؟ وەڵامێكی جوان هەیە دەڵێ: تا سەدەی ١٩ كەسێك كە شێعری دەگوت «شێعری بۆ شێعر دەگوت»، دواتر لە كۆتاییەكانی سەدەی ١٩ و دەستپێكی سەدەی ٢٠دا، شێعر بوو بە زمانحاڵی مرۆڤ و كۆمەڵگە، شێعر بوو بە شێعری بەرگری، واتا بوو بە زمانێك بۆ بەرگریكردن لە مرۆڤ و ئیتر شێعر بوو بە زمانێك كە باسی ماڤی تێدا دەكرا و باسی ژیانی ڕۆژانەی تێدا دەكرا. كوردیش بەشێك بوو لەو پرۆسەیە، ژیانی ڕۆژانەی خەڵك بوو بە بەشێك لە شێعری كوردی، دەبینین شێعرەكانی هێمن ڕەنگدانەوەی ژیانی گەلەكەیەتی، لە ٦٠ ساڵی رابردوودا هێندە كارتێكەریی دۆخی تاك و كۆمەڵگە لەسەر شێعری كوردی زۆر بووە، تەنانەت فۆرمی شێعر گۆڕا.
چ جیاوازییه‌ک لە نێوان ئەدەبیاتی نەتەوەیی و ئەدەبیاتی بەرگریدا هەیە؟
دەبێ ئەدەبیات لە خزمەت نەتەوەكەی خۆیدا بێ، لەو سەردەمەدا كە ئێمەی كورد شێعری بەرگری دەنووسین، لە ئەدەبیاتی نەتەوەكانی دیکه‌شدا ئاڵوگۆڕ و كێشەكانی كۆمەڵگەی سەردەمی خۆیان رەنگ ده‌داتەوە. وه‌ک چۆن لە سەردەمی گەشەی چەپدا، بیری چەپیش دێتە نێو شێعرەوە و ڕەنگدانەوەی دەبێ لە شێعردا.
ئایا ئەدەبیاتی چەپی كوردی دەچێتە خانەی ئەدەبی بەرگریی كوردەوە؟
ئەدەبیاتی چەپ و ئەدەبیاتی بەرگری لە ئەدەبیاتی كوردیدا یەك بابەتن، یان لانیكەم زۆر جیاوازیان نیە و ناكرێ تەنیا لەبەر ئەوەی شاعیرێكی چەپ باسی كرێكار دەكا جیای بكەینەوە. ڕەنگە هەژاری موكریانی ئەو كرێكارەی بە نەدار باس كردبێ یان بە فەقیر ناوی هێنابێ، بەڵام هەردووكیان یەك مەبەستیان هەبووە، تەنیا جیاوازی لە هەندێك وشەدا هەیە، ئەگینا هەردووكیان یەك ئامانجیان باس كردوە.
یان مامۆستا هێمن لە شێعرەكانیدا باسی خودموختاری دەكا، بەڵام شاعیرێكی چەپ ڕەنگە ناوی خودموختاری نەهێنێ، بەڵام باس لە كۆمەڵگەی مرۆڤ دەكا، باس لە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و ئازادی دەكا كە ئەوەیش لە راستیدا بەشێك لە خەباتی نەتەوەییە و ئامانجی ئەو خەباتەیە. كەواته ڕەنگە وشەكان جیاواز بن، بەڵام ئامانج و داخوازی و تەنانەت هەستیش یەك شتن.
كورد لە ئەدەبی بەرگریدا توانیویەتی هاوسەنگییەك لە نێوان ئامانج و جوانكاریی شێعردا ڕابگرێ؟
لە شێعری نوێدا وەزن و قافیە نامێنی، لێرەدا تۆ بەنێكت بە دەستەوەیە. ئەوە بەنە گرێ دەدەی، توانای شاعیر وا دەكا گرێكان بە شێوەیەك لە بەنەكە بدرێ، جوانی و نێوەڕۆك هاوسەنگ بن و هیچیان شێعرەكە لاسەنگ نەكەن.
باشه کوا ئەو جوانكارییە لە ئەدەبی بەرگریی كوردیدا هەیە؟
بەڵێ زۆر بابەتی جوان هەن. شێركۆ بێكەس، پەشێو، هێمن و زۆر كەسی دی جوانكاریی زۆر سەرسوڕهێنەریان هێناوەتە ناو ئەدەبی بەرگریی كوردی.
وێژە و ئەدەبی زۆربەی نەتەوەكان لە ئەدەبیاتی كوردیدا ڕەنگدانەوەی هەبووە، بەڵام ئەدەبیاتی بەرگریی كوردی بەشی زۆری ئەدەبیاتی كوردی بۆ خۆی تەرخان كردووە و كەمتر وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی بێگانە و كارتێكەری لە دەرەوەی خۆی هەبووە؟
ئەوە بابه‌تێکه كە ئه‌منیشی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە، یەكەم هۆی ئەوەیە وەرگێڕان لە زمانی خۆت بۆ زمانی بێگانە سەختترە لەوەی وەرگێڕان لە زمانی بێگانەوە بۆ زمانی خۆت بكەی، ئەوە بنەمایەكی وەرگێڕانە. ئەگەر لە خۆمەوە سەیر بكەی، من بەو ئاسانییەی بۆم دەكرێتە كوردی، ناتوانم بیكەمە یۆنانی، ڕەنگە لێرەدا بڵێی باشە تۆ نا، ئەی ئەو هەموو خەڵكەی لە دەرەوەن و دەیان ساڵە لەوێ دەژین؟ ڕاستە دەكرێ ئەو گلەییە بكەی و بەتایبەتی لەو كەسانە كە ساڵیانی ساڵە لەگەڵ بێگانەكان پێوەندییان هەیە، بەتایبەتی لە باشوور و ڕۆژهەڵات، چونكە لەو دوو پارچەیە بە ڕادەی باكوور و ڕۆژئاوا زمانی كوردی حەرامكراو نەبوو. دەكرا دەقی كوردی وەرگێڕنەوە سەر زمانی عەرەبی و فارسی، كەوایە كێشە لە بێ بایەخی دەقەكاندا نیە، كێشە ئەوە نیە دەقی كوردی ڕووی مەجلیسی نیە، بەڵكو كێشەكە زیاتر دەگەڕێتەوە سەر كەمتەرخەمیی ئێمە دەرهەق بە زمان و ئەدەبیاتی خۆمان.
جارێكیان لێیان پرسیم ئایا ئومێدێك بۆ داهاتووی كورد هەیە؟ لەوكاتەدا بیری شێعرێكی هێمن كەوتمەوە و هەر ئەوەیشم كردە وەڵامی پرسیارەكە و گوتم : «رێژنەیەكم لێ بدا پێم وایە بۆ ڕووان ببمەوە» كاتێ ئەوەم بە یۆنانی پێ گوتن، سەریان سوڕ مابوو لەو ئەدەبیاتە بەهێزە. كەوایە هۆكارێكی دی دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی ئێمەومانان چەندە لە نێو نەتەوەكانی دیکه‌دا باسی ئەدەبیاتی خۆمان دەكەین و چەندە دەتوانین بیگوازینەوە بۆ نێو خەڵكی بێگانە؟! تەنانەت چەندە ئاگاداری ئەدەبیاتی خۆمان هەین و ڕێزی لێ دەگرین، ئەگەر ئێمە توانیمان سەركەوتووانە ئەدەبیاتی خۆمان بیگوازینەوە، بە دڵنیاییەوە ڕێزی لێ دەگیرێ.
شێعری كوردی كە ژانرێكی گەورەی نێو وێژەی كوردییە، دەكرێ بکرێتەوە دەلاقەیەك بۆ پێوەندی گرتن لەگەڵ گەلانی دنیا؟
زۆر بە باشی دەكرێ. وەرگێڕان بۆ ئەو بابەتە زۆر بە باشی دەور دەبینێ، ئێستە كە رایەڵە كۆمەڵایەتییەكان هەیە وای كردووە زمانێكی وەك زمانی كوردی كە لە بواری ڕاگەیاندنەوە دەستكورتە، شانبەشانی زمانەكانی دیکه كاری پێ بكرێ. كاتێك تۆ دەقێك لە زمانێكەوە دەكەیتە كوردی یان پێچەوانەكەی، هەردوو دەقەكە دادەنێی، لای بەكارهێنەرانی زمانە بێگانەكە دەبێتە پرسیار كە ئەوە چ زمانێكە؟ ئەدەبیاتەكەی چیی تێدایە؟ تەنانەت ئەگەر سەیر بكەی ئێستە لە نێو فارسدا هێماكانی كوردستان زمان، ئاڵا و .. زۆر بە ئاسانی قبووڵ كراون، ئەوە لە كاتێدایە ئەگەر چەند ساڵ لەمەوبەر لەگەڵ فارسێك باسی زمانی كوردیت بكردایە، زۆر بە توندی بە گژتدا دەهات یان نەتدەتوانی ئاڵای كوردستان بەرز بكەیتەوە. كەوایە یەكێك لە ئەركەكانی ئێمە دەبێ ئەوە بێت وا بكەین نەتەوەكانی داگیركەری كوردستان عادەت بە هێماكانی ئێمە بگرن، ئەوەیش لە ڕێگەی وەرگێڕان دەكرێ. لە ٣٠ ساڵی رابردوودا خەڵكێكی زۆر ڕوویان كردووەتە دەرەوەی كوردستان، ئەگەر تەنیا ٢٠%ی ئەو خەڵكە بابەتی مێژوویی و ئەدەبی ئەو نەتەوانەیان كردبایە كوردی و بەشێك لە بابەتی خۆمانیان كردبایەتە زمانی ئەوان، پێت وا نییە بەهێزترین پرد لە نێوانی ئەو دوو نەتەوەیەدا دروست دەبوو؟
دروستبوونی ئەم پردە بەهێزە، بە هەوڵی تاكەكەسی دەكرێ یان پێویستە دەوڵەتی لە پشت بێ؟
بۆ ئەمە پێویست بە دەوڵەت ناكا. ئێستە لە باشوور زمانی كوردی دەخوێنرێ، لە ئورووپا دەتوانین زمانی خۆمان بخوێنین و كاری پێ بكەین، بەڵام لە پەنای ئەوەدا ئەو بایەخەی دەبێ بە زمانی كوردی بدرێ، نایدەین و ئەو فیداكارییەی كە دەبێ بۆ پاراستنی زمان بیكەین، نایكەین. پاش شەڕی یەكەمی جیهانی و ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانییەكان، كاتێك كەمال ئەتاتورك دەسەڵاتی بەدەستەوە گرت، ویستی بەشێكی زۆر لە ئێتنیكەكانی ژێر دەسەڵاتی توركیه‌ی ئەوكات بتوێنێتەوە و كوشتوبڕی زۆری لەو پێناوەدا كرد. بەشێك لە یۆنانییەكان نەیانتوانی لەو كوشتوبڕە قوتار بن و مانەوە، بەڵام دین و زمانیان پێ گۆڕین، یۆرغۆ بوو بە مستەفا، هێلێنا بوو بە ڕەعنا و.. ئەوانە لە دەرەوە مسوڵمان و تورك بوون و دەچوونە مزگەوت، بەڵام ڕۆژی یەكشەمان لە ژێرزەمینی ماڵەكانیاندا ڕێوڕەسمی ئۆرتۆدۆكسی خۆیان بەڕێوە دەبرد، ئەوانە لە هەموو ژێرزەمینی ماڵەكانیاندا بە نهێنی كەنیسەیان دروست كردبوو، ئەوە بە دوو مەبەست بوو، یەكەمیان بۆ پاراستنی دینەكەیان و دووەمیش بۆ پاراستنی زمانەكەیان. هەر ئەوەیش لە دەوری یەكی كۆ دەكردنەوە و توانیشیان زمانەكەیان بپارێزن و دواتر تەنانەت شاعیر و نووسەری گەورەیشیان لێ هەڵكەوت، بەڵام ئێمە تەنانەت لە ئورووپاشدا زمانەكەمان بۆ گرینگ نیە و خەریكین وێرانی دەكەین.
پرۆفایل:
عەلی فەتحی، ساڵی 1960 لە «شنۆ»ی رۆژهەڵاتی كوردستان لە دایك بووە. لە ساڵی 1358 تا ساڵی 1367 پێشمەرگەی حیزبی دیموكراتی كوردستان بووە. لە یۆنان کارناسیی باڵای له به‌شی تەلارسازی وەرگرتووە و لە ساڵی 1373وه لە سوید نیشتەجێ بووە. لە دوو بواری وەرگێڕان و ڕۆماننووسیندا كاری كردووە.
عەلی فەتحی خاوەنی چوار ڕۆمانە بە ناوەكانی، «ئازاری خەونەكان»، «تەسلیم یا مەرگ»، «مۆمەكانی سپێدە»، «بارەگای حاجی رەشید» و پێنج ڕۆمانی لە زمانی یۆنانییه‌وه وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی و چوار كتێبی مێژوویی و كۆمەڵە شێعرێكی یۆنانی وەرگێڕاوەتە زمانی كوردی.
***
* ئه‌م وتووێژه پێشتر له ڕۆژنامه‌ی «وشه»دا چاپ و بڵاو بۆته‌وه.
( لە ژمارەی ٧٢٤ی”کوردستان”دا بڵاو بۆتەوە)
