رووناکبیری لە « بیرۆکە»وە تا «کردەوە»!

رووناکبیر یان ((Intellectu*کە بە مانای، بیرمەند وخاوەن هزرو رەخنەگرە، ئەم ناوە بەو کەسانە دەگوترێت کە بە جۆرێک هەڵگری بیری نوێ وخاوەنی بەهرەی فیکرین و لە هەمان کاتدا بەرانبەر بەهەر چەشنە دۆخی نالەبار یان بە مەبەستی بەروپێشبردنی کۆمەڵگە وکەم کردن و سڕینەوەی خاڵە نیگەتیڤەکانی جڤاک وژینگەی خۆیان بەهەڵویست گرتن ودەنگ هەڵبرین دەبنە پێش قەراوڵی چاکسازیی ولە ئاڵۆگورە سیاسی ومەدەنی وفەرهەنگییەکان دەوروڕۆڵی بەرچاویان هەیە.
ئەگەر پرسیارو پشکنینی هزریی بە بنەمای فەلسەفەی بزانین و گەشەی فەلسەفە کە هەمان گەشەی ئاوەزوعەقڵ بە حیساب بێنین، بەداخەوە کەمتر وڵاتانی خۆرهەڵاتی گرتۆتەوە. هەر ئەمەش بەچەشنێک لە رەوتێکی مێژوویی بۆتە رێگرێک لە بەردەم گەشەی سیاسی وفەرهەنگی وڵاتانێک کە ئەمرۆبە «جیهانی سێیەم» ناوزەد کراون.
نیشانەی گەشە ئەستاندنی وڵاتێک لەڕادەی بنەما دیموکراتیکەکان و خۆش بژیوی وبار ئەمنی.. ئەو وڵاتە پێناسە دەکرێت. لە نێوانی بوونی ئەم خاڵانە و ئاست و ڕادەی رووناکبیران لە کۆمەڵگە پێوەندییەکی قووڵ هەیە یانی هەر رادە ئاستی رووناکبیریی کۆمەڵگایەک لەسەربێ، (کە یەکێک لە ئەرکەکانی رووناکبیران بردنە سەری رووناکبیریی کۆمەڵگایە)ئەو کۆمەڵگە بە پرنسیپە دیموکراتییەکان وخۆش بژیویی ئابووری وگەشەوپەرەی فەرهەنگ وشارستانیەت نزیکترە و راست ئەم قسەش بە پێچەوانەکەیەوە وایە.
ئامانجە بنەرەتییەکانی رۆشنبیران کە هەردەم دەبێ رووی رەخنەیان لەوانە بێ:
-دۆگمەکان، نەریتە کۆن وداخراوەکان، خورافات
-دەوڵەت، دەسەڵات
-خاوەندارانی دین وئایدۆلۆژیا (ئەحزاب، ناوەندە ئاینیەکان، رووحانییەت.)
بە پێی ئەم خاڵانە هەرچەشنە خۆ دزینەوەی رووناکبیران بەرانبەر بە کێشە کۆمەڵایەتی وسیاسی وفەرهەنگییەکان دەرخەری ئەوەیە کە ئەوان بەتەواوی لە مانای راستەقینەوبنەڕەتیی رووناکبیری تێنەگەیشتوون وبەرەبەرە دەبیتە هۆی سڕینەوەیان لە کۆمەڵگا چونکە لە رەساڵەت وئەرکی سەرەکیی خۆیان لایان داوە.
ئەگەر یەکەم تایبەتمەندیی لۆژیکی رووناکبیر خۆناسین وپشکاندنی پرس وگرفتەکان بێت، کەواتە رووناکبیرتوێژەرێکی واقع بینە، بە دوور لە هەر چەشنە دەمارگرژیی وجەزم بوون، دەبێ دەنگێکی جیاوازو بە هەڵوێست بێ بە نیسبەت رووداوەکانی کۆمەڵگە.
راستە رووناکبیر دەبێ هەردەم بۆ داڕماندنی بنەما نەگریس وبەربەستەکان لە تەقەلادا بێ، بەڵام هاوکات دەبێ هەوڵیش بدا کە شتی نوێ وتازەش بنیات بنێت و بە تەواوەتی لەسەر کۆمەڵگەی خوی زانیاری وناسیاری هەبێت.
چەند تایبەتمەندی رووناکبیری
-زانست وئاگاهی
– پێرەوی کردنی هزری رەخنەگرانە
– نوێخوازو باوڕشکێن(مەبەست ئەو باورانەیە چ لەباری مێژوویی چ لەباری زانستی بێ بنەما ولاواز بێ بۆ نموونە شاملوو توانی لەسەر باوەرمەندێکی دەمارگژانە بە نیسبەت مێژووی ئێران یان موسیقی سوننەتی بە دیدێکی رەخنەگرانە و بوێرانە بە دەنگ بێ ورەخنەی لێ بگرێت)
– بەرپرسایەتی و دەروەست بوون
– پراگماتیسمی و هەوڵدان بۆ بەکردەوەیی کردنی بیرۆکە فیکرییەکان کە ئەم خاڵە کاکڵەی ئەم بابەتەیە ولە دوو روانگەوە جێگای سەرنجە. یەکەم لە تایبەتمەندیی
رووناکبیرییە، دووەم نەبوون یان لاوازی پراگماتیسمی زۆرجار لە خەسارناسی رووناکبیری دەخرێتە بەرباس.
رووناکبیر تەنیا توێژەرولێکۆڵەری بێ لایەن نیە، بەڵکوو هەموو کاتێک دەبێ بۆ کەم کردنەوەی رەنج ومەینەتی کۆمەڵگا بە کردەوە لە خزمەتی بردنەسەری ئاستی ئازادی و یەکسانی ودادپەروەریی بێ و بۆ جێ‌خستن وبەدەست هێنانی مافە دیموکراتیکەکانی کۆمەڵگا لە «ژووری بیرۆکە، بەرەو شەقامی کردەوە»هەنگاو هەڵێنێ. ئەگەرئاوڕێک لە شۆرش وچاکسازیی سیاسی وڵاتی فەرانسە بدەینەوە دەبینین رووناکبیرانێک وەکوو «ڤۆلتێر و» رۆسۆ»و «ژان پۆل سارتەر»، هەتا بژرادە عیلمییەکان و قەڵەم بەدەستان وهونەرمەندان بە پاڵپشتی لە خەڵک چەندە دەورونەقشی سەرەکییان گێراوە. ئەگەر لە وڵاتانی پێشکەوتوودا ڕادەی رەگەزپەرەستی گەیشتووتە نزمترین ئاست، بێ شک ئەمە زیاتر بەرهەمی فیکری رێبەرانی سیاسی بەتواناو هاوفیکری رووناکبیرانی پراگماتیسمی وبوێرە. کەسانێکی»سارتەر»کە بەتوندترین شێوە دەسەڵاتی فەرانسەی بەنیسبەت هەڵسوکەوتی رەگەزپەرەستانە دەخستەبەر رەخنەوگازندەو تەنانەت بۆ پاڵپشتی رەش‌پێستە «ئەلجەزایرییەکان»دەهاتە سەرشەقام وخۆی بە شەریکی خەم ورەنجی ئەوان دەزانی.
ئەگەر لەوڵاتێکی وەکوو ئیران کە وڵاتێکی فرەچەشنە لەباری دێموگرافی ونەتەوەکانەوە، هێشتاکە بیرۆکەی داخراوی رەگەزپەرەستی زاڵە وئەمەش لە میدیاکان و تۆرەکۆمەڵایەتییەکان زۆرجار دەردەکەوێ، بێ شک ئەم گرفتە بەشێکی دەگەرێتەوە بۆ ئەوە کە بەداخەوە رووناکبیرانی ئێران ئەرکی خۆیانیان بە دروستی بەجێ نەهێناوە. پاساوهێنانەوە، خۆ دزینەوە، یان پاڵ دانەوە بە حاکمیت سێ خاڵی نەرێنی بەشێک لە بژاردە فیکری و ئەدەبیەکانی کۆمەڵگەی ئیرانن. کاتیك بەشێک لە نووسەران وئەدیبانی فارس کە بەشێکی بەهێزوبەرچاون لە کۆمەڵگەی رووناکبیری، هێشتاکە بەرانبەر بە مافە رەواکانی نەتەوەکانی دیکە وەکوو زمانی زگماکی ومافی شارومەندی بە دیدی شووڤێستییەوە دەڕوانن و هیچ هەوڵێک نادەن بۆ سرینەوەی نەریتی رەگەزپەرەستی ئاینی و نەتەوەیی ، ئیتر هەڵگری باری مانایی ئەو نازناوە نین و لە ئەرکی حەقیقی خویان دووردەکەونەوە. ئەم چەشنە رووناکبیریەی («بێ لایەن» بە نیسبەت رووداوەکان، یان «لایەندار»بەنیسبەت دەسەڵات وئایدیایەک.. ) لە سەدەی بیستەم لەسەردەستی بیردۆزانێک وەکوو «تئودور آدورنو (Theodor Adorno) کە گەڵاڵەی «رووناکبیری دژە رووناکبیر»نووسی یان ژولین بندا (Julien Benda)* بە کتێبی «خەیانەتی رۆشنبیری» کەوتە بەر رەخنەوپلار گرتنی راستەوخۆ، «بندا» رووناکبیر بە مرۆڤێکی بیرمەند ورەها لە چوارچێوەی تاریخی ومیللی، بە هێزێکی جیهانشموول پێناسە دەکات. «آنتونیو گرامشی (Antonio Gramsci)* یەکیك لەو فیلسوفانەیە کە لە نێوان رووناکبیرانی سوننەتی»واتا (مامۆستایان، قەشە ورووحانییە ئایینەکان، دیوانسالارەکان) کە بە جۆرێک لە خزمەتی مانەوەی فەرهەنگی دەسەڵات خوازوسەرەرۆدان، لەگەڵ ئەوبەشە لە رووناکبیرانی مەدەنی کە پێیان دەڵێ (رووناکبیرانی ئورگانی) جیاوازی دادەنێ ولەسەر ئەوباوەڕیە کە رووناکبیرانی مەدەنی توانایی زیاتریان هەیە بۆ بەربەرەکانی لەگەڵ هەرچەشنە خۆبەزل زانینی رەگەزی و ئاینی و دەتوانن لە ئاڵۆگۆرەکانی کۆمەڵگادا رۆڵی باشتر بگیڕن.
ئەگەر کۆمەڵگەی ئێستای ئێران وبەتایبەتی کوردستان لەپێش چاو بگرین، دەزانین بە هۆی حاکمیەتی توتالیتروسەرەرۆ زۆرێک لە مافە رەواکانی کۆمەڵگە پێشل دەکرێت. کەواتە نەقش ورۆڵی رووناکبیران بۆ هەوڵدان وخستنە گەڕی چین وتوێژەکانی کۆمەڵگا لەم هەلومەجەردا بە پێویست تر هەست پێدەکرێ. بەداخەوە ئەوەی ئێستا کە لە لایەن بەشێکی بەرچاو لە «رووناکبیرانی ئورگانی» یان مەدەنی کوردستان وەکوو (نووسەران، شاعیران،هونەرمەندان، رەخنەگران،) بۆتە باو ئەوەیە کە لە هەمبەر هەر رووداوێکی سیاسی یان فەرهەنگی دەڵێن: ئێمە کارمان بە سیاسەتەوە نیە یان سیاسی نین!) ئەمە لە کاتێک دایە بە پێوەری کۆمەڵناسی لە سیستەمێکی نالەباری سیاسی هەر وڵاتێک تاک بە تاکی ئەو کۆمەڵگا بەتایبەتی بژاردەفیکرییەکان ورووناکبیران بەرپرسن. جاروبار بێ ئەوەی خومان بە تاوانبار بزانین لە گەڵ سەرەڕۆیی سیاسی، پێشلکاریی ومافخۆری و..هتد..ئەگەر هاودەست نەبین ، بێ دەنگی کردن وهەڵویست نەگرتن وپاسیڤ بوون نیشان لە قبووڵکردن وتەئیدی ئەو دۆخەیە!

سەرچاوەکان:
ژیاننامەی «ژان پۆل سارتەر»
ماڵپەری «ایران گلوبال»
«دانشنامەی رشد»
ماڵپەری «کوردستانی نوێ»

ئەم وتارە لە ژمارە ٦٥٦ی رۆژنامەی کوردستاندا بڵاوبۆتەوە