ئاو یەكێكە لە رەگەزە سەرەكی‌یەكانی دروست بوونی ژیان لەسەر رووی زەمین. ئاشكرایە پێش بوونی ئاو، رووی زەمین بەردەڵانی و وشك و بێ ژیان و مرۆڤ و بوونەوەر بووە. هەر لەگەڵ دروست بوونی ئاو لە دوو گازی وەك(هایدرۆژین و ئۆكسیژینH٢٠) یەكسەر هاوكێشەی ژیان لەم هەسارەیە دەستی پێكرد و هەموو كردارە جیۆفۆرمۆلۆجی‌یەكان دەستیان كرد بە دروست بوون. دواتر ئاو بووە هۆی توانەوەی بەشێكی خوێ و كانزاكانی سەر زەمین. دروست بوونی رووەك و پاڵاوتەكردنی ئاوی دەریا و زەریاكان بە هۆی قەراغە لمیەكان بووە هۆی دروست بوونی خانە سەرەتاییەكان و لەوێشەوە زیندەوه‌ره سەرەتاییەكان دروست بوون؛ ئیتر بە گوێرەی چەندین قۆناغ‌بەندی بووە هۆی دروست بوونی هەموو زیندەوه‌رێك… بۆیە لە هەلومەرجێكی وەك ئەمڕۆدا ئاو بۆتە فاكتەرێكی سەرەكی بۆ چەسپاندنی هێژموونی سیاسی لە نێوان وڵاتان‌دا. بە جۆرێك بۆتە چەكێكی سپی، که لە بەرامبەر یەكتردا بەكار دەهێنرێ و لە مێژوودا وێنەی نەبووە، ئەمەش هەڵبەتە زیاتر بۆ ئاوی شیرین زۆر تایبەت‌ترە. كە ئەمیش بەهۆی چەند تایبەتمەندی‌یەكی ئاوی شیرینە كە بریتین لە: یه‌که‌م: كەمی ئاوی شیرین لەسەر رووی زەمین كە دەكاتە كەمتر لە ١% تێكڕای ئاوی گشتیی جیهان و بڕەكەی بە نزیكەیی(٠٠١٠٨٠٠٠كلم٢). تێكڕای گشتی ئاوی سوێری زەمین بریتی‌یە لە(١٠٤٧٦٠٠٠كلم٢)كە دەكاتە رێژەی(٩٧ %) ئاوی سەر زەمین، كە ئەمیش لە زەریا و دەریا گەورەكانن و هەڵبەتە ئەمەش بەكەڵكی كشتوكاڵ و خواردنەوە نایەت و، (٢% ) ئاوی زەمین بریتی‌یە لە ئاوی بەسەتەڵەكەكانی باكوور و باشوور. لە كاتێك‌دا كە هەركەسێك نزیكەی(٣٩٠٠م٢) ئاوی شیرینی لە ساڵێك‌دا بەردەكەوێ، ئەگەر بە شێوەیەكی یەكسان دابەش بكرێ و بۆ هەر مرۆڤێكی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نزیكەی( ١٥٠ لیتری) لە رۆژێك‌دا بۆ دانراوە. دووه‌م: بەشێكی بەرچاوی ئەو ئاوە شیرینەی كە بە شێوەی راڕەو دەڕوا زۆر جار لە سنووری یەك وڵات‌دا نامێنێتەوە و دوو وڵات یان چەند وڵاتێك بەیەكەوە دەبەستێتەوە هەر ئەمەشە كە ناكۆكی سیاسیی جوگرافی لە نێوان وڵاتانی دراوسێ دروست دەكا. سێهه‌م: نایەكسان دابەشبوونی ئاوی شیرین لەسەر زەوی بە جۆرێك لە (29 % ) گۆی زەوی وشكانی‌یە ئەوی‌تر بە رێژەی(٧١% )ئاوە. بۆیە ئەو وڵاتانەی كە رێژەی ئاوی شیرین تێیان‌دا زۆرە ئەوە کلیلی بنیاتنی دەوڵەتێكی بەهێزی لە ژێر دەست دایە كە ئەگەر بتوانێ وەك خۆی لە جێگەی خۆی بەكاری بێنێ. چونكە هەموو بوارەكانی‌تری وەك كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و پیشەسازی بە شێوەیەكی راستەوخۆ پشت بە ئاو دەبەستێ. بۆیە ئیستا هەلومەرجێك هاتۆتە پێشەوە كە نزیكەی ٢٠ ساڵه نیشانەكانی وەدەركەوتوون بە جۆرێك كە هەر وڵاتە و لە دژی سیاسەتی وڵاتی بەرامبەری بەكاری دەهێنێ. ئەوەی كە زیاتر بەرۆكی مرۆڤایەتی گرتووە لەوە دایە كە هیچ شتێك نیە بتوانێ جێگەی ئاوی بۆ بگرێتەوە… گرینگیی ئاو وەك چەكێكی سپی وایكرد لە ساڵی(١٩٩٢) لە شاری دوبلین لە ئیرلەند كۆنفرانسێک بە ناوی(ICWE) ببه‌سترێ كە بانگەشەی بۆ ئەوە دەكرد كە( ئاو كاڵایەكی ئابووی‌یە) واتە ئاویش وەك هەر سەرچاەوەیەكی‌تری ئابووری دەكرێ بخرێتە بازاڕ و بفرۆشرێ. ئەگەر سەیرێكی شارستانی مرۆڤایەتی بكەین دەبینین بە درێژایی مێژوو مرڤ لەو ناوچانە نیشتەجێ بووە كە ناوچەی بەراون و توانیویەتی وەك كالایەكی یاریدەدەر ئاو بەكار بێنی بۆ خۆ چەسپاندن و دروستكردنی كۆمەڵگە و كلتوورێك و مانەوەی لە چاخە یەك لە دوای یەكەكان تائێستا. ئەگەر چەقی بابەتەكەمان بخه‌ینە سەر رۆژهەڵاتی كوردستان دەبینین ناوچەی رۆژهەڵات دەوڵەمەندە بە سامانی ئاو كە خۆی لە چەندەها كانی و كارێز و رووباری دوورمەودا دەبینێته‌وه، كە هەندێكیان كوێرە رووبارن و هەندێكیشان رووباری درێژخایەنن و ئاودیوی سنووری عێراق دەبن و تێكەڵ بە ئاوی دیجلە دەبن و دەتوانین بڵێین كە رۆژهەڵاتی کوردستان لە رووی سامانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی تا رادەیەكی ئێجگار زۆر دەوڵەمەندە… ئەوەی كە ئیستا بۆتە جێگەی مشت‌ومڕی دەزگا و لایەنە پەیوەندیدارەكانی ئێران (وشك بوونی گۆلی ورمێ‌یە و تێكەڵكردنی ئاوی زێی بچوكە بەو گۆلە) كە گۆلی ورمێ گەورەترین گۆلی رۆژهەڵاتی ناوین بوو بە جۆرێك كە سەردەمێك رووبەری رووی گۆلەكە(٥٠٠كم٢ بۆ ٦٠٠٠ كم٢)بووە. هەردوو پارێزگای ئازه‌ربایجانی رۆژهه‌ڵات و ورمێ لێك جیا دەكاتەوە، ئەم گۆلە ئەوەندە سوێرە كە هیچ جۆرە بوونەوەر و ماسی‌یەكی تێدا ناژی و رێژەی (٢٢٠گڕه‌م) بۆ هەر لیتیرێك خوێی تێدایە و ئەوپەڕی قووڵایی گۆلەكە( ١٥مەتر) دەبێت. بەهۆی نەبونی پلانی حکوومەتی ئیرانەوە رۆژبەڕۆژ ئاوی پەنگخواردووی ورمێ بەرەو كەمی چووە و تا ئەو ساڵانەی دوایی بەتەواوی وشكی كردووە. دوای ئەوەی كار لە كار ترازا رێژیمی ئێران كەوتۆتە خۆی و بەنیازە رێڕەوی ئاوی زێی بچوك لە باشووەرەوە بەرەو باكووری خۆرهەڵاتی ئێران و گۆلی ورمی بگۆڕێ. كە هەڵبەتە وشك بوونی گۆلەكە دەرئەنجامی بێباكی حکوومەتی ئێرانە لە هەمبەر داتا و توێژنەوەكان لە كاتی خۆی‌دا؛ چونكە بە گوێرەی داتا رەسمی‌یەكان ساڵانە رێژەی بەهەڵمبوونی ئاوی دەریاچەكە بەهۆی بەرزبوونی پلەی گەرمی‌یەوە زیادی كردووە و لە بەرامبەردا هاوكێشەیەكی نایەكسانی دروست كردووە، چونكە بڕی ئاو لە ناوچەی تێڕژان(catchment area) كەمی كردووە كە بەشێوەیەكی گشتی پشت دەبەستێ بە ئاوی باران و توانەوەی بەفری دەوروبەری و هەندێك رووباری وەرزی. وشك بوونی دەریاچەی ورمێ چەندین كاریگەریی نەرێنی وەك یه‌که‌م: لە رووی ئابوری‌یەوە دەبێتە هۆی نەمانی گەشتیار؛ چونكە شاری ورمێ و ناوچەكانی دەوروبەری ساڵانە گەشتیارێكی زۆر رووی تێ‌دەكرد جا چ لە نێوخۆ بێ یان گەشتیاری بیانی بێ. كە ئەمیش چالاكی لەو ناوچەیەدا زیاد دەكرد و دەبووە هۆی تێكەڵبوونی كەلتووره جیاوازەكان و تێگەیشتن لە یەكدی و ئاگا بوونی كورد و نه‌ته‌وه ژێردەستەكانی‌تر لە دنیای دەرەوە، كە ئەمەش هەڵبەته بە پلانی ناراستەوخۆی رێژیمی ئیران بووە؛ بەو پێیه‌ی دانیشتوانی دەوروبەری گۆلی ورمێ زۆربەی كوردی كرمانجی و توركن واتە لە نەتەوە ژێرده‌سته‌کانی ئێرانن و ئەم رووداوەش لە چەند قۆناغی داهاتوو كاریگەریی نەرێنی لەسەر دێموگرافیای ئەم شوێنە دەبێ و ژمارەی ئەو دانیشتوانە كە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە گۆلەكە بەرەو كەمی دەچێ. دووه‌م: لە رووی مێژووی‌یەوە لە ریشەدەرهێنانی سه‌مبولێکی مێژووی‌یە بەو پێیەی كە گۆلی ورمێ لە زۆر داستانی مێژوویی وەك ناوچەیەكی كوردی و ئازەری ناوی هاتووە. وەك تێكهەڵچوونی نێوان عوسمانی و سەفەویەكان لە ساڵی ١٥١٤زایینی لە دۆڵی چاڵدێران، كە ئەوەی جێگای باسكردن و هەڵوێستە لەسەر كردنە ئەوەیە كاتێك مێژوونوسان باسی شەڕەكە دەكەن ئاماژە بە گۆلی ورمێ دەدەن كە وەك ئەدرەسێك بۆ ناوچە كوردنشینەكانی دەوروبەری و هەروەها داستانی قەڵای دمدم لە ساڵی ١٦٠٩ زایینی لە نێوان خانی لەپزێڕینی سەرداری كوردەكانی برادۆست و شا عەباسی سەفەوی لە نزیك دەریاچەی ورمێ رووی دا كە داوای سەربەخۆی‌یان دەكرد. بۆیە رێژیمە یەك لە دوای یەكەكانی ئێران دەركیان بە مەترسی ئەو ئەدرەسە كوردی‌یە كردووە، چونكە دوور و نزیك بە مەترسی بۆ سەر ئێرانیان زانیووە. بە ئاوڕدانەوە لە مێژوو جەخت لەسەر ناوچەكانی دەوروبەری گۆلی ورمێ وەك ناوچەیەكی كوردستانی و گرینگ لە سێگۆشەی (عێراق،ئیران، توركیه) ده‌کرێته‌وه. ئه‌و ناوچانه بە درێژایی مێژوو تا ئەمڕۆش لانكەی گەلێكی نیشتمانپەروەر بووە و بەردەوام لە خەبات‌دا بوون بەرامبەر بە داگیركەرانی مەغۆل و سەفەوی و عوسمانی. ئازایەتی و شۆڕشی خێڵەكانی برادۆست و موكری بوو بە سەرچاوەی چەندین داستان و ترسی لە دڵی فەرمانڕەوا یەك لە دوای یەكەكانی ئێران دروست كردبوو. بۆیە هەمووكات و بە هەموو شێوازێك ویستراوە كە دانیشتوانی كوردی ره‌سەنی دەوری گۆلی ورمێ دەربەدەر بكرێن بۆ ئه‌وه‌ی دێموگرافیای ناوچەكە بگۆڕن وەك ئەوەی شای سەفەوی لە ساڵی ١٦٠٩زایینی بە هێنانی هەشت هەزار كەس لە هۆزی ئەفشار و لە خوراسان و كرمان، کردی و لە دەوروبەری گۆلەكە نیشتەجێی كردن… سێهه‌م: لە رووی ژینگەیی كاریگەریی راستەوخۆی هەیە، چونكە بە وشك بوونی گۆلەكە رادەی شێداری خاكی دەوروبەری كەم دەبێتەوە. بەم پێیەش جۆری خاكەكە لە شێداری‌یەوە بۆ خاكێكی وشك و بەبیابان‌بوو دەگۆڕێ؛ بەمەش رێژەی سەوزایی و كشتوكاڵی ناوچەكە بەرەو نەمان ده‌چێ و هەموو چالاكی‌یەكانی دانیشتوانی ناوچەكە لەسەر كشتوكاڵ و ئاودێری بە رێژەیەكی زۆر، كەم دەبێتەوە. بەمەش دیمەنی جوانی سەرنجڕاكێشی شوێنەكە قۆناغ بە قۆناغ بەرەو ناوچەیەكی بەبیابانكراو دەچێ. بە درێژایی چەند ساڵی رابردوو دیاردەی بەبیابان بوونی ناوچەكانی دەوروبەری گۆلەكە وەدەركەوتوون بە جۆرێك كە رووبەری رووی ئاوەكە لە چەند ساڵی رابردوو بەم شێوەیە بووە(ساڵی١٩٦٥زایینی رووبەری دووجای ئاوەكە٥٨٠٠كم٢ بووە، ساڵی١٩٨٢زایینی رووبەری دووجای ئاوەكە٥٠٠٠كم٢، ساڵی٢٠٠٦ زایینی رووبەری دووجای ئاوەكە٤٠٠٠كم٢، ساڵی٢٠١١ زایینی ڕووبەری دووجای ئاوەكەی ٢٤٠٠كم٢ )بووە. رێژیمی کۆماری ئیسلامی چاك دەیزانی كە گۆلی ورمێ دووچاری وشك كردن دەبێ، بەڵام لە ئاست ئەم بابەتە خۆی كەڕ و كوێر كردووە تا وای لێهات دیمەنی دڵڕفێنی گۆلی پڕئاو گۆڕا بۆ دەشتی كاكی بە كاكی بیابانی پڕخوێ. ئێستا رێژیمی ئیسلامی پلانێكی فاشیلی بە دەستەوەیە كە ئەویش راكێشانی ئاوی زێی بچوكە بۆ نێو رووتەختی گۆلی ورمێ كە ئەویش كۆمەڵێك دەرئەنجامی زۆر كارەساتبار و نێگەتیڤی بە دوادا دێ… زێی بچوك یەكێكە لە رووبارە هەمیشەی‌یەكانی ئێران و عێراق واتە بە درێژایی هەر چوار وەرزی ساڵ ئاوی هەیە، لە چەند لق و پۆپێك سەرچاوە دەگرێ كە لە دۆڵ و دەشتە كانی برادۆست و پیرانشاردا هەیە. لە خاڵی دەستپێكی تێكڕای بەرزی‌یەكەی لە ئاستی رووی دەریا (٢١٤٠ میتر)ە، لە پیرانشارەوە بەرەو سەردەشت درێژ دەبێتەوە لە خاڵی دەسپێكردنیەوە تا خاڵی یەكگرتنی لەگەڵ رووباری دیجلە لە عێراق نزیكەی (٤٠٠كیلۆمیتر) دەبێ. چەندین شاری گرینگی رۆژهەڵات بەیەكەوە دەبەستێتەوە كە بریتین لە: شار و شاره‌دێکانی(پیرانشار، میراوە، سەردەشت، نه‌ڵاس و چەند شاری دیكە) كە هه‌موو دانیشتوانی ناوچەكە كوردن. بڕی لێشاوی ئاو(discharge) لە چركەیەك‌دا نزیكەی ٢٠٠م٣/چركەیە. سەرچاوەی ئاوی زێی بچوك لە چەند لق و پۆپێك و رووباری بچوك بچوك سەردەگرێ، سەرچاوەكانی زێی بچوك دەكەونە كێوەكانی (گڵەزه‌ردو كەفارستان) لە ناوچەی (لاجان)، لە باكوری خۆرئاوای شاری پیرانشار بە دووری( 27 كیلۆمیتر). لەوێ پێی دەگۆترێ چەمی (لاوێن) و بە ئاراستەی باشووری خۆرهەڵات لێژ دەبێتەوە و دوای ئەوەی دەگا بە گوندەكانی(پیران) لە ناوچەی پیرانشار، پاشان هەردوو رووباری ئۆجەر و حاجی برایمی دەڕژێتە نێو، پاشان بە گوندەكانی (كانی سێو)دا دەڕوا و لەگەڵ رووباری بادیناوێ تێكەڵ دەبێ و ناوەكەی دەگۆڕێت بۆ(زێ) و ئیتر بەرەو باشوور دادەكشێ و بە دەشتەكانی سەردەشت‌دا تیپەڕ دەبێ و بۆ ماوەی (٣٠ كیلۆمیتر) سنووری سیاسیی عێراق و ئێران پێكدەهێنی و دواتر دەچێتە سنورری عێراقەوە…
پڕۆژەی ئاوی زێی بچوك بۆ گۆلی ورمێ بە گوێرەی هەندی سەرچاوە لە نزیك گوندەكانی (كانی سێو) دەست پێ‌دەكا. بە گواستنەوەی بەشێكی ئاوەكە بە بۆڕی كانزایی بە تیرەی (١٢٥سەنتیمەتر) بە (درێژی ٣٧ كیلۆمیتر) كە دەتوانێ لە ساڵیك‌دا نزیكەی(٦٤٠ملیۆن میتر٣) ئاودەركێشێ. واتە نزیكەی(١\٦)ی ئاوی رووبارەكە بەتاڵ دەكا لە هەركاتێك‌دا. هەڵبەت ئەمەش كۆمەڵێك كاریگەریی نیگەتیڤی بۆ ناوچە كوردی‌یەكان بە دوای خۆی‌دا دەهینێ كە دەتوانین لە چەند خالێك‌دا كۆی بكەینەوە. یه‌که‌م: پڕۆژەكە زیانێكی زۆری ئابووری بە گوند و ناوچەكانی دەوروبەری دەگەیەنێ و بەو پێیەی كە شارەكانی (سەردەشت و نه‌ڵاس و میراوە و پیرانشار) و هەزاران گوندی سەر ئەو رووبارە لەگەڵ ناوچەیەكی زۆری هەرێمی كوردستان كە كەوتونەتە سەر رووبارەکه، بەتایبەتیش پارێزگای سلێمانی بەرەو كەمی دەچێ و… ئەگەر سەرنج بدەینە سەر ئەو ناوچانە دەبینین ئەو شار و شاروچكانەی كە باسمان كرد دانیشتوانەكەی كوردی ره‌سەنن و داهاتی بەشێكی زۆری خەڵكەكەی لەسەر كشتوكاڵ و ئاودێری‌یە، كە خەڵكی ئەو ناوچەیە پاڵپشتی شۆڕش بوون بەتایبەتی گوندەكانی ناوچەی پیرانشارو میراوه كە هەمیشە پاڵپشتی شۆڕش بوون، شۆڕش لە نێو رۆژهەڵات ئەگەر پڕۆژەكە سه‌ربگرێ، راستەوخۆ بڕی ئاوی هاتووی رووبارەكە كەم دەبێتەوە. بەمەش ئاستی ئاو دادەبەزێ و زەویەكی ئیجگار زۆر پشتاو دەبێ و سامانی ماسی لە هەردوو وڵاتی دراوسێش كەم دەبێ و ئاستی ئاوی ژێر زەوی(water table) بەرەو قووڵی دەچێ و ئەمەش وا دەكات زەوی‌یەكە لە شێداری‌یەوە بەرەو وشكی و بەبیابان‌بوو بڕوا. خەڵكی زۆری دێهاتەكان ناچار دەبن بەرەو ناوەندی شارەكان كۆچ بكەن بەمەش پشت و پەنای شۆڕش بەرەو لاوازی دەچێ. جگە لەوەش ماوەی چەند ساڵێكە رێژیمی ئیران سەرقاڵی دروستكردنی بەنداوێكە لە باشوری خۆرئاوای شاری سەردەشت لەسەر هەمان رووبار كە بەپێی لێدوانی نافەرمی، حکوومەتی ئێران هیچ زانیاری‌یەكی لەسەر رووبارەكە بڵاو نەكردۆتەوە تەنانەت قەدەغەی هاتوچۆی خەلكی ئاسایی كردووە بۆسەر شوێنی كارەكە و تائێستا هیچ شتێك لەسەر بەنداوەكە بەشێوەیەكی دروست بڵاو نەكراوەتەوە.
دووه‌م: لە رووی ژینگەی‌یەوە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی سامانی ماسی و گیانه‌وەری نێو ئاو. ئەمە جگە لەوەی بە كەمبوونی ئاوی رووبارەكە و دابەزینی ئاستەكەی رێژەی سەوزایی دەوروبەر بە چەند قۆناغێكی یەك لە دوای یەك بەرەو كەمی دەچێ. كە ئەمەش وا دەكات ناوچەكە لە شوێنێكی گەشتیاری و پڕ خێر و بەرەكەت بەرەو ناوچەیەکی بەردەڵانی وشك هەنگاو بنێ، كە زەرەرمەندی یەكەم لێرەدا كوردانی ناوچەكە و پشتیوانانی شۆڕشن. پاشان ئەگەر ئاوی شیرینی رووبارەكە بكرێتە گۆلەكە، وەك سەرچاوەی تێچوو(in let) راستەوخۆ ئاوەكە بە كارلێك لەگەڵ خاكی خوێی ناوچەكە بەرەو ئاوێكی سوێر دەگۆڕێ و كە گۆلەكە پڕبوو، ئاوی زیادی گۆلەكە وەك لێچوو(out let) جاریكی‌تر بكرێتەوە رووبارەكە و پاك نەكرێتەوە، ئەوا تێكڕای ئاوی رووبارەكە بەرەو سوێری و نەشیاوی دەچێ و بە كەڵكی خواردەنەوەی مرۆڤ و ئاژەڵ نایەت و كەمتریش بەكەڵكی كشتوكاڵ دێ، كە ئەمەش جێگەی هەڵوێستە لەسەر كردنە.
سێهه‌م: دەكرێ لە پاشەڕۆژدا رێژیمی کۆماری ئیسلامی ئاوی رووبارەكە وەك كارتێكی فشار بەرامبەر بە نەیارەكانی بەكار بێنی بە راگواستنی ناڕاستەوخۆی خەڵكانی دەوروپشتی رووبارەكە بەرەو ناوەندی شارەكان. بە دروستكردنی چەند بەنداوێك فشار لەسەر هەرێمی كرودستانیش دروست بكا لە بەرامبەر مافەكانی گەلی كورد. بۆیە پێویستە لەسەر هەموو لایەنێك و كوردێكی شۆرشگێڕ ئەو بابەتە بە جیدی وەربگرێ، دوور و نزیك هاوخەباتانی رۆژهەڵاتی لێ ئاگادار بكاتەوە، ده‌رك بە پلانە مەترسیدارەكانی رێژیم بكەن كە دەیەوێ ئاو وەك چەكێكی سپی بەرامبەر مافە رەواكانی گەلەكەمان بەكار بێنێ. كە پاش سەرگرتنی پلانی یەكەمی بە وشك كردنی گۆلەكە بەنیازی جێبەجێكردنی پلانێكی مەترسیدار‌ترە بە دەست بردن بۆ ئاوی رووبارەكە و گۆڕینی جوگرافیایی شوێنەكە.
https://ckb.m.wikipedia.org/wiki
http://na.unep.net/geas/getuneppagewitharticleidscript.php?article_id=79
” وێنەی ئاسمانی گۆلی ورمێ لە چەند ساڵی جیاوازدا””
لە ژماره ٦٩٠ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
