ئێعدام وشهیهکه که له ماوهی ٣٧ ساڵی رابردوودا لهگهڵ ژیانی گهلانی ئێران گرێی خواردوه و ههموو رۆژێ له راگهیهندراوه گشتییهکان و له کۆڵان و گهرهک و شار و گوند گوێبیستی دهبن. به جۆرێک خوویان پێگرتووه که بۆته بهشێکی عادی له ژیان، بهو مانایه ئیعدام سزایهکی توند و قورسه و دهبێته هۆی ئهستاندنی گیانی مرۆڤێک، خهڵک زۆر ئارام و هێدی دهچنه سهیرکردنی و یا بێتهفاوت بهلایدا تێدهپهرن و ئهوه کلتوور و فهرههنگێکه که نیزامی کۆماری ئیسلامی لە ماوهی ٣٧ ساڵ دهسهڵاتداری خۆی به سهر گهلانی ئێراندا، ههوڵی داوه له رای گشتیی کۆمهڵگهی ئێراندا بیچهسپێنی و له ههمانحاڵدا روحم و بهزهیی و خۆشهویستی له نێو تاک تاکی کۆمهڵگهی ئێراندا بسڕێتهوه..
دهوڵهتی ئێران لەگهڵ ئهوهدا خۆی ئهندامی رێکخراوهی نهتهوه یهکگرتووهکانه و بهشێکی بهرچاوی له پهیماننامه نێونهتهوهیهکانی پێوهندیدار به پاراستنی مافی مرۆڤی ئیمزا کردوه و به پێی یاساکانی نیوخۆشی دهبێ پابهند بێ به نێوهرۆکی ئهو پهیماننامانه، بهڵام دهبینین رۆژبهرۆژ توندوتیژی و پێشێل کردنی مافی مرۆڤ له لایهن کاربهدهستانی کۆماری ئیسلامییهوه به دژی گهلانی ئێران بهرێوه دهچێ و روو له زیاد بوونه و چوونه سهری رێژهی ئیعدام و بهرێوهبردنی ئهو ئیعدامانه له بهرچاوی خهڵک نموونهی بهرچاو و زهقی چوونه سهری ئەو شێوە رەفتارهی دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامییە لهگەڵ کۆمهڵگهی ئێران.
به گوتهی رێکخراوهکانی پاریزگاری و پاراستنی مافی مرۆڤ، له زۆربهی ساڵهکاندا ئیران له ریزبهندی ئهو وڵاتانهی که ئیعدامیان تێدا بهڕێوه دهچێ، پلهی دووههمی له دوای چین بۆ خۆی دهستهبهر کردوه که دیاره ئهگهر رێژهی حهشیمهتی ئێران لهگهڵ حهشیمهتی چین بهراورد بکهین ئێران پلهی یهکهمی له جیهاندا وهبهر دهکهوێ و ئهوه له حاڵیک دایه که
لێکۆڵینهوه زانستی و ئامارهکان سهلماندویانه که بهڕێوهبردنی سزای ئیعدام نهیتوانیوه هۆکارێکی کاریگهر بێت بۆ کهمکردنهوهی تاوان و تاونکاری، بهڵکو به پێچهوانه کۆمهڵێک گیروگرفتی کۆمەڵایەتی بە دوای خۆیدا هێناوە بە تایبەتی کاتیک سەرپەرستی بنەماڵەیەک سزای ئیعدام کردنی لە سەر جێبەجێ دەبێ شیرازەی بنەماڵەکەی لێک هەڵدەوەشێ و هیچ سەیر نییە بە هەڵوەشانی ئەو جۆرە بنەماڵانە کەسانێک پەیدا بن کە تووشی تاوان و تاوانکاری بن.
بە پێێ ئامارەکان پێش هاتنە سەر کاری کۆماری ئیسلامی ٥% زیندانیەکانی ئێران تاوانبارانی مادە هۆشبەرەکان بوون بەڵام ئێستا دوای 37 ساڵ دەسەڵاتداریی کۆماری ئیسلامی رێژەی زیندانیانی مادە هۆشبەرەکان ٤٥% زیندانیانی ئێران پێک دێنن. بە پێی هێندێک ئامار لە ماوەی ٣٧ ساڵی رابردوودا دەزگای قەزایی ئێران زیاتر لە ٤ میلیۆن کەسی بە تاوانی بەرهەمهێنان و فرۆشتن و بڵاوکردنەوەی مادە هۆشبەرەکان دەستبەسەر کردوە و حوکمی زیندانیان بۆ دەرچووە و ئەوە لە حاڵیک دایە رۆژبەرۆژ گیرۆدە بوون بە مادە هۆشبەرکان روو لە زیادبوونه و بۆتە گرفتی چارەسەرنەکراو بۆ کۆمەڵگهی ئێران. ئەو ئامارانەی سەرەوە تەنیا تایبەت بوون بە تاوانی فرۆشتن و بڵاو کردنەوەی مادە هۆشبەرەکان و ئاماری ئەو کەسانەی کە بە هۆی قەتڵ و زینا و دزی و کۆمەڵێک تاوانی لەو بابەتە ئیعدام کراون زۆر لەوە زیاترە.
بە پێی راپۆرتی رێکخراوی لێبوردنی گشتی لە ٢٢ی رێبەندانی ٥٧ هەتا رەشەمەی ١٣٥٨ کە تەمەنی کۆماری ئیسلامی نزیک بە یەک ساڵە، ٤٣٨ کەس ئیعدام کراون. بە پێی ئامارە جۆراوجۆرەکان لە ساڵی ٦٠ هەتا ٦٧ زیاتر لە ١٠٧٠٠ کەس بە تاوانی جۆراوجۆر بە حوکمی ئیعدام گیانیان لێ ئەستێندراوە، کە ئیعدامە سیاسییەکانی ساڵی ٦٧ بەشێکە لەو رێژەیە. لە ساڵی ٨٣ هەتا ١٣٩٤ بە پێی ئەو ئامارانەی کە لە سایتەکانی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بڵاو بوونەوە، رادەی ٦٠٥٨ کەس ئیعدام کراون.
ئەوەی لە ماوەی 37 ساڵی رابردوودا دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی لە پێوەندی چۆنییەتی کەڵک وەرگرتن لە سزای ئیعدام لە کۆمەڵگهی ئێراندا پێڕەوی کردوە بۆ دروست کردنی فەرهەنگێک بووە کە زۆر دوور بووە لە مێژووی فەرهەنگی گەلانی ئێران، فەرهەنگێک کە روحم و بەزەیی و خۆشەویستی بکوژێ و دڵرەقی و خوڵقاندنی ترس و توندوتیژی پەرە پێبدا و ئەوە یەکێک لەو رێکارانەیە کە دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی بۆ مانەوەی خۆیان گرتوویانەتە بەر و بەو رێکارە زیانی گەورەیان لە کۆمەڵگهی ئێران داوه.
لە کۆتاییدا ئیشارە کردن بەم دوو خاڵە پێویستە: کاتێک بە حوکمی دەزگای قەزایی ئێران مەحکوم بە ئیعدام لە بەرچاوی خەڵک دەبێ ئیعدام بکرێ، کۆمەڵگه زیاتر دەکەوێتە بەر مەترسی توندوتیژی و لە هەمانحاڵدا خۆشەویستی و سۆز و بەزەیی ئینسانی دەکوژێ و هەر ئەوە خۆی هۆکارێکە بۆ پەرەپێدانی توندوتیژی. لە لایەکی دیکەوە له بواری زانستی دەرووناسییەوە ئەوە سەلمێندراوە کە رەفتاری لەو بابەتە لە لایەن دەوڵەت و دەسەڵاتەوە زەربەی قورس لە ویژدانی کۆمەڵگه دەدا و زیاتر تۆوی دڕدونگی و توندوتیژی بڵاو دەکاتەوە. ویژدانی تاکەکانی کۆمەڵگه بە دیتنی کرداری جوان و مرۆڤدۆستانە وەخەبەر دێ نەک بە خوڵقاندنی دیمەنی ئیعدامی مرۆڤەکان هەرچەند تاوانباریش بن..
